Бытовая лексика башкирского языка : Семантика, структура, источники формирования

• Автор: Ишбулатова, Ханифа Давлетбаевна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 1999
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 197 с.

Башжорт дэулэт университеты
ТСулъязма хоткутында
Ишбулатова Хэнифэ Дэулэтбай тсы?ы
БАШТСОРТ ТЕЛЕНЕН,
ТОРМОШ - КЭНКУРЕШ ЛЕКСИКАЬЫ (семантикаЬы, структураБы, формалашыу сыганатстары)

* Специальность 10.02.02. - РФ халытстары телдэре
(баиысорт теле)
Филология фэндэре кандидаты ьилми дэрэжэИенэ диссертация
Еилми етэксейе -филология фэндэре докторы, профессор М.В. Зэйнуллин

ЙеКМЭТКЕНЕ
Инеш
I булек. Хэзерге башкорт теле тормош-кенкуреш лексикаЬынын лексик-семантик классификацияЬы
1.1 ‘вй кэрэк-ярактары атамалары’ лексик-семантик теркеме
1.1.1 Пауыттарзын, дейем атамалары
1.1.2 Азык-тулекте Ьалып тсуйыу, Ьаклау есен кулланылтан Ьауыт исемдэре
1.1.3 Аш-йыу озерлэу есен кулланылтан Ьауыт атамалары
1.1.4 Ашау-эсеу процесында кэрэк бултан Ьауыт исемдэре
1.1.5 Аш-Ьыу эзерлэгэндэ, ашап-эскэндэ файзаланылган кэрэк-яратстар исемдэре
1.2 ‘Торлак атамалары’ лексик-семантик теркеме
1.2.1 Торлатс Ьэм унын, елештэре атамалары
1.2.2 ©йгэ кушып Ьалынран йорт-каралты исемдэре
1.3 'Кэртэ-кура атамалары’ лексик-семантик теркеме
1.3.1 Мал. кош-корт асыралтан кэртэ-кура атамалары
1.3.2 Ауыл хужалыты продукттарын, хезмэт корамалдарын Ьаклау есен кулланылтан каралты исемдэре
1.4 ‘Йорт-йыЬаз атамалары’ лексик-семантик теркеме
1.4.1 Ял итеу, йоклау есен кулланылтан ей йыЬазы исемдэре
1.4.2 Терле кэрэк-ярактарзы Ьаклау есен кулланылтан мебель исемдэре
1.4.3 Балалар есен тэтэйенлэнгэн йорт-йыЬаз атамалары
1.5 ‘Постель эйберзэре атамалары’ лексик-семантик теркеме
1.6 ‘0й эсендэ кулланылтан тукыма эйберзэр атамалары’ лексик-семантик теркеме

1.6.1 Тартамал Ьэм терле япма атамалары
1.6.2 Торлатстын, терле урындарына тсорольан предмет атамалары
1.7 ‘Йылытыу Ьэм Ьыуытыу приборзары атамалары’ лексик-семантик теркеме
1.7.1 ‘Йылытыу приборзары атамалары’
1.7.2 Ъыуытыу приборзары атамалары’
1.8 ‘Яктыльгк биреусе предмет атамалары’ лексик-семантик теркеме
1.8.1 Ирке атамалар
1.8.2 Ян,ы Ьуззэр
II булек. Тормош-кенкуреш лексикаЬынын Ііузьяііальїш ысулдары Ьэм унын, лексик-семантик, структур узенсэлектэре
2.1 Ялтаузар тсушып Ьуззэр яЬау ысулы
2.2 Ьуззэрзе -кушып Ьуззэр яЬау ысулы
2.3 Фонетик ЬузьяЬалыш ысулы
2.4 Лексик-грамматик ЬузьяЬалыш ысулы (конверсия)
2.5 Лексик-семантик ЬузьяЬалыш
2.6 Тормош-кенкуреш атамаларынын, ЬузьяЬалыш структураЬы
2.6.1 Синтетик Ьуззэр
2.6.2 Аналитик Ьуззэр
III булек. Хэзерге башткорт теле тормош-кенкуреш лексикаЬынын, теп сытанатстары
3.1 Теп баштсорт Ьуззэре
3.2 Узлэштерелгэн Ьуззэр
3.2.1 Фарсы теленэн узлэштерелгэн тормош-кенкуреш атамалары
3.2.2 Тэрэп теленэн узлэштерелгэн тормош-кенкуреш атамалары
3.2.3 Рус теленэн узлэштерелгэн тормош-кенкуреш атамалары

бултан (чанаш, меш).' ТСазатстар за, теркмэндэр 30, узбэктэр зэ уззэре менэн эсемлектэрзе кэзэ, Ьарытс, бы?ау тирелэренэн эшлэнгэн кун Ьауыттарза юлка алтандар.
Бета тире Ьауыттар за кусмэ халытстар араЬында тигез таралматандар, Дей ем традицияны дауам итеп, Бэр халытс узенэ гена хас Ьызаттар за индергэн. ТСайЬы бер Ьауыттар бэлэкэйерэк территорияла тсулланылтан, тсайЬылары уз-ара аралаштсан бер нисэ хальпстса хас бултан. Мэсэлэн. ботлотс, керэга терминдары тик баштсорт телендэ гена бар, а муртай, турЬытс (русса - бурдюк) - тсазатстар араЬында да кин, таралтан тире Ьауыт исемдэре. Иц кин, тсулланылтан Ьауыт - Ьаба (саба). Ул тсазатс, тсыртыз, алтай, тува халытстарына ла хас Ьауыт бултан.
Казатс, тсыртыз телдэрендэ кунэк мэтэнэЬен белдергэн кенэк, квнвк Ьуззэре бар.2 Баштсорт кунэктэренэн айырмалы рэуештэ уларзьщ Ьэмэктэре бултан, шулай уте материалы итеп малдын тик баш тиреЬе генэ тсулланылтан.
Тире Ьауыттарзы анлаттсан атамаларзы мал теренэ тсарап, мал тиреЬенен ниндэй елеше тсулланылыуына нигезлэнеп, тире Ьауыттын утэгэн функцияЬына таянып, бер нисэ теркемеэгэ булфгэ мемкин.
I. Тире Ьауыт исемдэренец мал торзэренэ тсарап буленеше:
1) йылтсы тиреЬенэн: башкунэк, боткунэк, ботлотс, ботсумка, тебе, дембэй, керэгэ, тсулльпс, тсулса, муртай, турЬытс, Ьаба (саба);
2) Ьыйыр тиреЬенэн: башкунэк, боткунэк, ботлотс, тебе, дембэй, тсулльпс, тсулса, муртай;
3) Ьарьпс тиреЬенэн: муртай, турЬытс;
1 Буровский А.Ф. К вопросу обработки животноводческого сырья у киргизов. Ученые записки Киргизского пед. ин-та. Вып. 2. Фрунзе, 1957. 77-се, 98-99-сы бб.; Антипина К.И. Особенности материальной культуры и прикладного искусства южных киргизов. Фрунзе, 1962. 128-себ.
2 Потапов Л.П. Особенности материальной культуры казахов, обусловленные кочевым образом жизни. Сборник МАЭ. т. XII. М.-Л., 1949. 59-сы б.; Народное декоративное прикладное искусство киргизов. М., 1968 124-125-се, 127-себб.