Драматургия Сотима Улуг-заде

• Автор: Чориев, Али
• Шифр специальности: 10.01.03
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2000
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 155 с.

МУНДЛРИЧД

Мудаддима
Боби І. Мухтасари тар дим аи дол ва фаъолияти эдодии
С. Улугзода
Боби II. Мавзуъи муосир дар драматургия ва кинодиссадои
С. Улугзода
Боби III. Таърих ва тадассуми бадеии он дар драмах,ои
С. Улугзода
1. Инъикоси чедрадои фардангй ва таърихй
2. Баъзе масъалах,ои забон ва услуби драмадо
Хулоса
Китобнома

МУКДЦДИМА
Драматургия ва кинодраматургияи адиби маъруфи тодик, устоди сухан, шодравон Сотим Улугзода (1911-1997) аз содаи пурмадсул, пурмудтаво ва гуногунжанри фаъолияти эдодии у меботпад. С. Улугзода дар ибтидои солдои 30 чун мунаддид, адабиётишнос, публисист ва тардумон ба майдони адабиёт омада, охири солдои 30-юм ва ибтидои солдои 40-ум ба эдоди асардои сирф бадей гузашта, дар наср ва хоса насри монументалии реалиста, дар драматургия ва сонитар дар содаи барои адабиёт ва саиъати тодик тамоман нави он кинодраматургия муваффадиятдои калоне ба даст овардааст. Х,ам дар насри бадей ва дам дар драматургияи кино ва театр С.Улугзода корро аз тасвиру таддиди бадеии водиаву додисадои муосири худ огоз карда, баъдан, анидтараш, аз ибтидои солдои 50-ум, ба мавзуи таърихй ру овардааст. Тасвири рузгори гузашта аз давраи нисбатан наздиктарин то ба таърихи дарндои гуногуни гузаштаи дур дар повести тардумаидолии «Субди давонии мо» ва диссаю очеркдои «Ёрони бодиммат», «Ривояти сугдй», «Пири дакимони Машридзамин», «Таддири шоир», «Ибни Сино», «Кддрамони Висла, Днестр ва Одер», романдои бузург, аз дабили «Восеъ» ва «Фирдавсй» ва дамзамон драмадои хотирнишини «Рудакй», «Темурмалик», «Восеъ», «Алломаи Аддам ва дигарон» натидадои бардастае додаанд. Мадоми драматургия ва кинодраматургия дар ин силсила аз насри у кам нест, балки бо дарназардошти тардумадои С. Улугзода аз драматургияи шуравй ва дадонй ба маротиб зиёдтар аст. Тавре ки дар адабиётшиноей таддид шуда дар тандиди адабию бадей ба таддид омадааст, С. Улугзода «Одами милтидцор»-и Н. Погодин, «Хизматгори ду хода»-и К. Голдони, "Гунадкорони бегунод"-и А.Островский, «Табиби зуракй»-и А. Молйер, «Х,амлст»-и В.Шекспир, «Егор Буличев ва дигарон», «Модар»-и М. Горкий ва гайраро ба тодикй гардонида, бо ин хизмати худ ба репертуари театрдои тодикй боигарии нави эстетикй афзудааст. Мушаххасан ифода кунем, Сотим Улугзода, ба мисли нависандаи дамсинну дамсоли худ Чдлол Икромй ва Банй Абдулло аз думлаи он даламкашони тодик мебошад, ки баробари хизматгузоридои нотакрору назаррас дар насри реалиста ва тардумаи бадей, тандиди адабй ва адабиётшиноей дар вусъати динси

нисбатан нави адабиёту санъати миллй, ки он драматургия мсбошад, садми бузург дорад. С.Улугзода дар мавзуъдои гуногуни таърихй ва таърихии водеъй, дар мавзуъдои дозиразамон дар дама жанрдои ин дипси адабй бештар аз бист асар навиштааст, ки куллан дар давоми 60 соли охир руи саднаи театр, экрани кино ва садову симоро дида, аз тарафи бинандагон ва домеа хуш истидбол карда шудаанд. Хушбахтй дар ин аст, ки аксари асардои барон садна ва экран офаридаи С.Улугзода дар репертуари театр ва кинои тодик, бархе аз ондо дар репертуари театру кинои ÿ36ei< ва дигар халддо мустадкам дой гирифтаанд. Хушбахтона гуфтанамон аз ин хотир аст, ки бештари асардои драматургони тодик дар садна дер намепоянд, умрашон мисли классикаи драматургияи дадон тулопй ва датто яксолаву дусола дам нест. Аммо аксари асардои барон садна ва экран офаридаи С. Улугзода аз ин гуна беамалй дар каноранд. Бештарини ондо, чунон ки тадлил нишон ходад дод, ба муаллифони худ шудрати ватанй, бурунмарзй ва умумидадонй овардаанд, дар садна дер поида, бештари ондо доло дам писанди тамошобинони наслдои нав мебошанд. Сабаб дар ин аст, ки пйесадою кинодиссадои С.Улугзода аз роди мадорати баланди касбии нигориши асардо барон садна офарида шуда, дар ондо драмнавис ба бардаста зудур кардани задухурддои бадей ва характер адамияти махсус додааст. Мадсади мавриди таддидоти монографй дарор додани проблемаи конфликт ва характер, мадорати нигориши асар барон садна, забону услуб ва роду воситадои фардикунонии забони дадрамопдо дар пйесадои С.Улугзода, хулоса драматургияи вай дар ин рисола дар дамин аст. Ва чунон ки таддиду таддид нишон доданд, ба жанрдои гуногуни драма - аз маздака то фодиа - ру овардани С.Улугзода барин насрнависи мумтоз ва мунаддиду адабиётшиноси донишманд аз pÿn давою давас ба вудуд наомадааст. Он бо тадозои табиати эдодии нависанда, дар давоб ба талаботи замони индилобдои маданй, дар иртибот бо мубориза барои нав кардани адабиёт ва ташаккули динси наву санъати нав, дамчунин барои тарбияи завди солиму дадонбинии замонии омма ба майдон омадааст. Нависанда аз роди эдсоси ии ки ба воситаи жанрдои гуногуни драма гапдои гуфтанй дорад, ба ин кори мураккаби эдодй бо тамоми масъулият ва диддият даст задааст ва гуфтан лозим аст, ки бомуваффадият натидагирй кардааст.

«Дехконон»-ро навиштанд ва онро мадаллаи «Барой адабиёти сотсиалистй» чоп кард.» (67, 32). Дар шумораи 3-юми мадалла ин асар зери унвони «Дехконон» ба табъ расидааст. Дар ин до боз чунин омадааст: Дар тахди халифагии ходими хизматнишондодаи санъат рафик Кулешов» (сах. 5-11) «навишта шуд». Сипае, ба хамон тартибе, ки дар боло Л.Н. Демидчик идтибос мекунад, номи он хама сенариянависони тодик зикр карда мешавад.
«Дсхконон» нахустин киносенарияи адабй ба забони тодикй буд», -мегуяд мунаддид Л. Демидчик ва меафзояд: «Таълифи он барои адибони тодик як навъ семинари хоси драматурга хисоб меёфт ва дар такдири эдодии муаллифонаш роли мухиме бозидааст.» (67, 32-33).
Дар ин руйхат ба сифати аввалин муаллиф номбар шудани С. Улугзода водеан хам хадикат аст ва аз худи ходиса берун меояд. Ин тартиби номгузорй чунин маънй дорад, ки варианта аввали сенария бо калами Сю Улугзода навишта шуда, баъд бо хамдастии дигарон тахриру такмил ёфтааст. Чунон ки поёнтар хохем дид, махз дар хамон солхои 30 С. Улугзода ба драматургияи театр ва драматургияи кино марок зохир кард ва минбаъд аз давра ба давра, зина ба зина истеъдоди у сайкал ёфта, номи муаллифро ба пояхои баланди шухрат ва эътибор расонида тавонист.
Пас агар гуем, ки С. Улугзода дар навиштани аввалин киносенарияи тодикй низ пешдасти дорад, хато намешавад.
Кушишхои аввалини С. Улугзода дихати иштирок ба кори созмон додани кинои миллй дар хамон дахсола ба натидахои дигаре хам овардаанд. Масалан, дар соли 1940 баъди дар сахнаи театри академии драмаи ба номи Лохутй намоиш дода шудани «Калтакдорони сурх» аз руи пйесаи хамноми худ Сотим Улугзода бо номи «Шикасти Иброхимбек» сенария тахия намуд, ки ба мавзуи харакати босмачиён дар кухистони Тодикистон бахшида шудааст. Аммо чунон ки А. Ахроров дар китоби худ «Таджикское кино» ба хотир меоварад, хам ин асари С. Улугзода ва хам кайдхо барои филмномахо, либреттохои опера ва балет, киносенарияхои дигаре, ки он маврид М. Турсунзода бо А. Михайловский, М. Миршакар,