Концепция историзма в творчестве Сотима Улугзода

• Автор: Бакоева, Сайрам Абдусатторовна
• Шифр специальности: 10.01.03
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2011
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 156 с.

Мундарида
Мукаддима
Боби аввал. Заминахо ва мархилахои асосии фарохам омадани назари таьрихии Сотим Улутзода

1.1. Сарнавишти нависанда ва идроки таьрих

1.2. Накдіи тардумаи бадей дар ташаккули диди таьрихии Сотим Улутзода

Боби дувум. Шинохт ва тасвири таьрих дар осори бадеии Сотим Улутзода

2.1. Хикояи «Марги хофиз» ва киссаи «Ривояти сутдй»

2.2. Хмосаи таьрих дар здодиети Сотим Улутзода («Восеь» ва «Фирдавсй»)

2.3. Тадассуми худшиносии таьрихии халк дар осори драмавй ва синамоии Сотим Улутзода
Хулоса

Фехрасти адабиет

Мукаддима
Ахамияти мавзуъ. Иртиботи таърих бо хаёти инсонй, ки хар ду тобеъи низоми иллат ва маълул ба назар мерасанд, аз замонхои дадим модаи таърихро бо модаи шеър (адабиёт) наздик кардааст, ки гурухе аз сохибназарон таърихро бо шеър (ва адаб) мудоиса кардаанд ва онро бешу кам аз як мадула донистаанд.
Шояд Арасту ба хамин далел дар «Фани шеър» шеър ва таърихро мукоиса карда, хатто шеърро фалсафитар аз таърих медонад. Ин донои юнонй тафовути байни шеър ва таърихро аз он иборат медонад, ки шеър бо он чи эхтимолй аст сару кор дорад, дар сурате, ки таърих сару кораш бо чизест, ки водеъ шудааст, харчанд гайриэхтимолй бошад хам. Зимнан бояд гуфт ки албатта байни он чи хаёлй аст, вале мухтамал бо он чи водеъ шудааст, вале гарибу номухтамал тафовути зиёд аст (4, 28).
Дарводеъ, он фардияте, ки Арасту дар байни таърих ва шеър (адаб) мебинад, андешаест, ки баъдиниёни у, аз Сисро ва Кантилин гирифта, то хакимон ва муфассирони ахди эхё хамонро меъёри тафовути байни кори шоир ва муаррих шинохтаанд. Арасту дар ин боб фаротар рафта, хотирнишон мекунад, ки хунар сару кораш бо сохтан аст, дар сурате, ки сару кори илм (таърих) бо донистан аст аз тариди асл ва зобита. Ин каломи Арасту дар китоби ахлоди у нишон медихад, ки таърих чун бо сохтан сару кор надорад дар назди у хунар шинохта намешавад ва масоили марбут ба таърих дар асл марбут ба шинохт аст, аммо шинохти чузъиёт. Масъалаи он ки Арасту шеърро фалсафитар аз таърих мехисобад ба хамин фахмиши у вобаста аст, яъне шинохти таърих ба шинохти чузъиёт ва афрод вобаста аст.
Ба хамин далел, назди Арасту аз трожедихое, ки шоирони Юнон сохтаанд, хамонхо, ки бар диссахои хаёлй, аммо мухтамал асос ёфтаанд, писандидатар ва фалсафитар аз онхое будаанд, ки дар асоси таърих ва саргузашти хонадонхо ва пахлавонони дадим сохта шудаанд, харчанд маъхазашон таърих бошад хам на мухтамал аст, на боваркарданй.
Чунонки мебинем, таърих назди трожединависони Юнон низ модае будааст барои шеър.
Агар хазорхо сол пеш дидгоххои донишмандон доир ба пайванди таърих ва адабиёт чунин будааст, пас имруз низ назархо такрибан хамон аст, фадат дар умк ва вусъати диду водидхо тагйирот ва тахаввулоте ба назар мерасаду бас.
Дар мавриди иртиботи Сотим Улугзода бо таърих ва бахрабардории олимонаю адибона аз он домани андешаро метавон тагйир дод ва вусъат бахшид. Ба ифодаи дигар, бо тамоми катъият метавон хулоса кард, ки таърих Улугзодаро сохт, таърих Улугзодаро нависанда кард. Вокеан хам дар байни нависандагони тодик таваддух ба чанбаи тадоруби судманди таърих хед до мисли осори дар мавзуи таърих навиштаи Сотим Улугзода ба кадри худогох ва диддй дунбол нашудааст. Мехвари аслии андешаи нависанда дар ин боб бар гирди масъалаи кисмати таьрихии халки тодик, тамаддун ва асбоби инхитоти он мегардад. Барои Сотим Улугзодаи нависанда фоидаи баррасй ва арзёбии сарнавишти таьрихии халки тодик ва корномаи фарзандони шарафманди он, пеш аз хама, иборат аз дарёфти дарсхои таърих -ибратхои он будааст.
Ба назари мо, нахзати худогохй ва худшиносии миллй боиси пайдоиш ва ташаккули як навъи хоси алока ва хатто хаядон нисбат ба гузашта дар хиссу идроки нависанда гардид. Барои нависанда шинохти гузашта дарёфти замони хол ва беш аз ин рунамоии ояндаи рушан буд. Бинобар ин хам таърихият аз фазилатхои хоси эдодй ва хунари нависандагии Сотим Улугзода буда, то дое махсусиятхои фардияти эдодиёти ÿpo муайян намояд хам, хеч, гох «хадяи табиии такдир» набудааст. Балки нависанда факат дар натидаи омузиш ва захмати тулонй ба дарёфти шинохти гузашта ва корбасти он дар осори бадеияш муваффак шудааст.
Мохият ва арзиши таърихияти осори С.Улугзода пахлухои дигар низ дорад, ки тахкики хамадонибаи он барои ошкор кардани арзишхои
Улугзода барохі тардума даставвал бехин намунадои насру драматургияи таьрихии адабиети дадонро пазируфт? Давоби ин суол бармегардад ба мавзуи худогодй ва миллатдустии навхісанда. Ин се асаре, ки дар миени тардумахои С.Улугзода дойгоди хос доранд, аввалан намунадои олии адабиети бадеиянд, ки Улугзода дидаву дониста ондоро барои тардума интихоб кардааст, сониян дар мархилаи муайян холигохд маьнавиро дар таьрихи фархангу адабиети мо пур карданд ва имруз низ дойгохи мухимс доранд. Мутаассифона то ба имруз ин се тардумаи барозанда накд нашудаанд ва ин кар з дар гардани ахди касб боки мемонад.
Сотим Улугзода аз ибтидои фаьолияти тардумонияш арзиши адабиети тардумавиро барои ташаккули адабиети нави тодикй ва тадрики идроки бадеии хонандаи тодик хуб дарк карда, ба он кушид, кхх шоітрону нависандагони халкдои дигарро «...шоири худ, иштирокчии инкишофи фикрии худ дисоб кунем» (Н.Г.Чернишевскихі).
Беш аз ин Сотим Улугзода дар як мусохибааш бо адабиетшиноси дакикназар Вали Самад икрор шудааст, ки «аз романи «Зде, аз образи Екатерина Маслова таассуроти хеле амик бардоштам. Дар «Х,одй Мурод» ва «Зде» («Воскресньї») маро кувваи тасвири диссиет, долати рудии инсон ва манзарадои табиат шефтаю дилбохтахх худ мекард» (89, 256-257). Ин икрор далолат ба таьсири дам тардума ва дам осори оригиналии халкдои дигар, аз думла адабиети рус ба здодиети нависанда мебошад.
Дар ин замина аслан диккати у ба осори таьрихии адабиетдои дхігар нигаронида шудааст, ки драмаи Шекспир «Х,амлет» низ дар ин катор аст. Албатта тадкики сабки тардумаи ин асар аз доираи кори мо берун аст. Вале чун сухан аз гароиши С.Улугзода ба осори таьрихии драмавй рафт, лозим аст едовар шавем, ки дар заминаи дарки хусусиятдои таьрихии ин драма ва риояти огодонаи унсурдои забонии асари Шекспир, ки реша дар таьрих дорад, тардумаи С.Улугзода мавкеи хос дорад. Нависанда дангоми тардумаи «Хдмлет» унсурдои таьрихии забони ин драмаро бо дарефти каринахои таьрихии тодикии он огодона