Художественное отражение коранических мотивов в башкирской литературе

• Автор: Сибагатов, Флюр Шарифуллинович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2000
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 136 с.

Башкорт дэулэт университеты
Кулъяма хотсутында
Сибэгэтов Флюр Шэрифулла улы
Башкорт ээбиэтендэТСеръэн мотивтарыньщ художестволы сагылышы
Специальность= 10.01.02 - РФ хальгктары э?эбиэте (бангкорт ээбиэте)
Филология фэндэре кандидаты дэрэжэИенэ диссертация
Бил ми етэксеБе - филология фэндэре докторы, профессор, БР ФА мохбир avзahы Р.Н.Байымов

Инеш
вйрэнелеу темаЬынын, актуаллеге.
Эзэбизгтен, кешелек тормошонда мейим урын билэуенэ Караганда, уныл. йэмриэгтэн бапгка, йэрни ошо хальпсгын, ререф-рэзэте, йолалары, тарихы, донъяуи йэм дини традицияларынан айырмалы рэуештэ куз алдьша килтереу мемкин тугел. Ислам дине тэрлимэггэре шул миллэттец йолалары йэм традициялары менэн бер рэттэн килеп, хальгкгьщ тормопгка карашынын, формалашыуына кесле йогонто яйай. Бына шул рэуешле Ислам йэмриватен, бега елкэлэренэ утеп инеп, юйылмас эз калдыра. Хэзер инде ул ябай ритуал гына тугел, э хальгктыи, тормопгка карашынын, (мировозрение) бф елешенэ эйлэнэ.
1789-сы йылда 0фолэ мосолмандарзьщ, узэк Диниэ назараты асылыу ислам диненен, таралыуьш тагы ла тизэйтэ тешэ. Урал-Волга регионында, шул исэптэн Башкортостан территориябында ла, яцы мэсет-мэзрэсэлэр асыла, дин эйелдэрен эзерлэу арга. 1917-се быльа тиклемге архив мэглу мл ггзрег ю Караганда, Башкоргосганда 300-гэ якьш таш йэм 1300-зэн ашыу агас мэсет, 400-зэн ашыу мэзрэсэ исэплэнгон.
Мэглум булыуынса, Октябрь революцияйына тиклем мэзрэсэлэрзэ йэм бер ни кимэлдэ донъяуи мэктэптэрзэ лэ укьггыу дини йунэлешкэ нигезлэнеп алып барылган: дини темага язьшган китаптар, тэфсирзэр укыу, шэрирэт канундары, дини юриспруденция -фикйе менэн танышыу мэзрэсэ программал арьп гыц теп елешен атган. Бер ук вакыгта дини фэлсэфэ Ьэм ислам нигеззэрен ейрэнеу зэ урга быуатгарзьщ поэзия елгелэре булган "Бэдеуэм", 'Тэки рэжэп", "Мехэммэдиэ", 'ТСиссаи-Йософ", "ТКиссасе-л энбиэ", "ТСиссаи-Сэйетбаттал", "Бакырран китабы" кеуек эзэби комаргкьшарра нигезлэнгэн. Был уз нэубэтендэ бегенге шэкерттэргэ, э килэсэктэге галим, эзиптэрзен, донья га карашында Ьэм ижадында йорнтоЬозутмэй.

ТСерьэнде ейрэнеу, yFa тэфсирзэр, шэрехтэр языу гэрэп филологияЬын, историографияЬын учдереугэ кесле этэргес бирэ. Бьшан тыш, сурэлэрзэге эзэби, тарихи, дини сюжеттар гэрэп-мосолман эзэбиэген генэ тугел, донья эзэбиэген дэ байьгга, уларьа артабан урергэ кос бирэ. Шуьа курэ лэ ТСерьэн мотивтарьша нигезлэнгэн эсэрзэр терле миллэт, шул ирэптэн баигкорт эзэбиэтендэ лэ кин, таралыу алган. Бьшар барыЬы ла дини, ТСерьэн мотивтарыньщ баигкорт эзэбиэген уртереузэге, байытыузагы ролен асьгк курЬэтэ.
OniOFaca баигкорт эзэбиэте гилемендэ курЬэтелгэн тема hap вакыт иктибарзан ситкэ кала килде Ьэм был у? сиратьшда кин кашам укыусьшарын мэзэниэтебеззен бер елшеше менэн танышыузан мэхрум итте. ТСерьэн мотивтары Ьэм уларзьщ баигкорт эзэбиэген уетереузэге роле тураЬындагы монографик хезмэгтэр тугел, айырым етди мэкэлэлэр зэ булмауьш ирэпкэ алганда, диссертация темаЬыныц актуаллеге узенэн-узе андашылалыр.
Диссертациянын, ма тссаты - баигкорт эзэбиэтендэ кин таралыу алган, лэкин ошогаса гилми яктан тикшерелмэгэн ТСерьэн мотивлы эоэрзэрзе ейрэнеу.
Шул максатка ярашлы, тубэндэге айырым бурыстар билдэлэнде:
- ейрэнелеу тарихьш сагъшдырыу.
- ТСерьэн сюжсттарып теркемлэу Ьэм уларзын нэфис эзэбиэттэ таралыуьш карау.
- терле осорзарза ТСерьэн персонаждарыньщ нэфис эзэбиэттэге сагылышын тикшереу.
- ТСерьэн Ьэм ТСерьэн мотивлы эсэрзэрзен баигкорт эзэбиэтен ургереузэге ролен билдэлэу.
Был хезмэт баигкорт эзэбиэтендэ беренсе таггкыр ТСерьэн мотивлы эрэрзэрзе гилми яктан тикшереусе Ьэм уларга андатмалар биреусе булып тора; килэсэктэ ул был елкэлэге фэнни эзлэнеузэргэ башлангыс буларак кабул ителергэ тейеиггер.

еметлэнмэЬен есен Буззэ йомшаж булмагы?, Ьэм тейешле Буззе гена Ьейлэгез"56. (33:32)
ТСерьэн бьша ошондай носихотгор ярзамында жатын-жыззы дерес тэрбиэлэргэ, йэмгиэттэ Ьэм Баилэлэ ул узен нисек тоторга икэнлеген билдэлэгэн.
XIX быуат азажтарында яды дэуергэ кусеу сэбэпле, йэмгиэттэ яды кеше тэрбиэлэу проблемалары актуаллэшэ тешэ. Прогрессив жарашлы руханизар, элекгэн килгэн жайЬы бер стереогиптарзы емереп, жатын-жыззар араЬында ла ислам тэглимэгтэрен Ьэм мэгрифэт таратыуга етди ишибар булэ бапшанылар. ТСатын-жыз беренсе сиратта эсэй, гаилэлэ бала тэрбиэлэусе шэхес. Эсэ мешн бала араЬындагы элемтэ, эсэнед бала алдындары абруйы йэш быуынды ислам дине жанундарына ярашлы тэрбиэлэузед теп шарты. Был менэсэбэт бигерок тэ яды формация кешеЬе тэрбиэлэузэ меЬим роль уйнай.
ТСатын-жыз, гаилэ мэсьэлэлэрен ислам дине тсанундары менэн бэйлэп ентекле Ьурэглэу баигкорт эзэбиэтендэ Ьирэк офай. Бында Р. Фэхретдинов, 3. Казый эсэрзэрен генэ курЬэтергэ мемкин. Совет осоро эзэбиэтендэ иЬэ был могивтар бетенлвй тешеп жала. Тик М. Кэримдед "О?он-озаж баласаж" повесында гьша Оло инэй менэн Кендекгед менэсэбэтендэ дини тэрбиэ мотивтарын курергэ мемкин.
Бангкорт халжьшда электэн 1гэм хэзерге кендэрзэ лэ бала тэрбиэлэу купсеяек сюражта милли хальгк педагогикаЬына жоролтан. Шуга курэ эзэбиэгтэ лэ ошо жараш естеплек итэ. Уларзан айырмалы рэуешгэ, Р. Фэхретдинов йэш быуынды тарбиэлоузэ дини педагогикага ла мерэжэгэт итэ.
Баланы дерес тэрбиэлэу - ата-эсэнед изге бурысы икэнен эйгеу менэн бер рэпэн ул быны йэмэгэтселек эше икэнен дэ кисэтеп утэ: "Балаларзы изге итсу юлы нисек? Изге бала куктэн тешмэй, бэлки гаилэ эсенда етешэлер. Уньщ юлы иЬэ... йэш важьггтан уж дерес тэрбиэ биреу. Был эш атай-эсэй
56 Жерьэн-Кэрим. Башкортсага тэржемэ. вфе, 1993. (33: 32)