Формирование и этапы становления теории татарской литературы, первая треть ХХ в.

• Автор: Загидуллина, Дания Фатиховна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Докторская
• Год защиты: 2001
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 391 с.

Казан деулэт университеты
Кулъязма хокукында ЗаИидуллина Дания Фатиховна
Татар эдэбияты нэзариясенец барлыкка килуе Ьом усеш баскычлары
(XX йвзнец беренче утыз елы)
10.01.02.— Русия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)
Филология фэннэре докторы дигэн гыйльми дэрвжэ алу эчен язылган диссертация
Фэнни консультант: филология фэннэре докторы профессор Галиуллин Т.Н.
Казан
Эчтэлек
Кереш
I булек. Урта гасырларда эдэби-нэзари фикернец яшэу формалары
§1. Классик адебият - нэзари фикер усеше ечен жирлек
§2. XIX йезнен икенче яртысында адебият Ьам назари
кузаллаудагы узгэрешлар
§3. Кадими уку йортларында эдэби-назари магьлуматлар
II булек. Фэн буларак эдэбият теориясенец формалашу алшартлары
(1900-1911 еллар)
§1. Эдебият усеше, публицистика йэм адэби тэнкыйть
§2. Ж,0диди уку йортларында адабият нэзариясенец урыны:
яца тенденциялэр барлыкка килу
III булек. Татар эдэбият нэзариясенец гыйльми юнэлешкэ эверелуе
(1911-1913 еллар)
§1. Эдэбият теориясеннэн беренче дэреслекларнец фэнни
нигезе Ьэм чыганаклары
§2. "Ж,амгыятьчелар" адаби-назари мактэбе барлыкка килу:
эдэби куренешлерне танып-белунец тирэнэюе
IV булек. Милли адабият нэзариясенец усеш юлын эзлэу
(1913-1917 еллар)
§1. "Рухиятчелер” мактэбе: эдэби-нэзари мэгьлуматларньщ
системалашуы
§2. Татар эдэбиятындагы терлелек Ьэм яца эдэби-эстетик
концепциялэргэ мэнэсэбэт
V булек. Марксистик эдэбият теориясе гамэлгэ керу
(1917-1930 еллар)
§ 1. Эдэбият назариясендэ эзленулэр Ьем бахеслер
§ 2. Эдаби эсер кануннары йем поэтика мэсьалалэре
Йомгак
Файдаланылган чыганаклар йэм эдэбият исемлеге 342-3916,

КЕРЕШ
Милли мираска караш узгеру, аны билгеле бер идеология ноктасыннан тугел, балки бетен тулылыгында Ьэм кицлегенде тикшеру ихтыяжы уяну соцгы елларда эдэбият, гомумэн мэденияткэ кагылышлы куп кене, моча кадар игътибар узэгеннэн читтэ кала килган алкалэр белан кызыксыну китереп чыгарды. Шул исептэн, эдабият белеме, аньщ местэкыйль булекларе булган адабият тарихы, теорияее, тенкыйте кебек фэннэрне яиабаштан карап чыгу, килэчэккэ усеш сукмакларын билгелэу Ьэм эдэби эсэрне, ижатны, барышны яцача, мэгълум идеологик кысалардан арынып тикшеру Ьам бэялау ачен тулы бер ейрагу, закончалыклар системаеы эшлау кен тэртибенэ куелды. Ю.М.Лотман эдабият теориясенэ утеп керуче яца концепдиялэр, аларньщ нигезлеме-юкмы икэне хакындагы хекемне эдэбият белеме тарихы гына чыгара ала Ьэм, агар эдабият бепеменед тулы тарихы языла икэн, безгэ билгеле булмаган куп нерсалэр ачылачак диган иде [612; 760]. Бу фикер татар эдэбият белемене да кагыла.
Чыннан да, телэсэ кайсы фэннец, гыйльми юнэлешнец бугенге хален ачыклау ечен, тарихына куз салырга, шуны яхшы белерге кирек. Накъ мена тарихи караш, ац аны баяли, аерым фактлар Ьэм куренешлэрдэн закончалыкларны, узенчэлекле сыйфатларны аерып чыгара, узган тэжрибесенец бугенге фан ечен кыймметен жуймаган «алтын бертеклэрен» табарга йам алеге фан елкасенэ узлэреннен елеш керткэн фикер иялэренец хезматенэ тиешле бая бируче булырга ярдам ите.
Бу яктан буген яда эзлэнулэр чорына аяк баскан адабият белеме, эдабият теориясенед тарихын ейрэну ни халда сод? Бу сораута Ф.Мусин бодай жавап бирэ: «Эдэбият татар мэдэниятенед ид алкен Бам эйдэп баручы тармагы булуы сэбапле, аньщ турыддагы фан да безнед гуманитар фэннэр арасында остаз вазифасын башкаруы белан аерылып тора. Эмма бу фэн
Гакьшы колларыц куцелен баетырга,
Иосиф сеучи хвлен сейлэп ацяатырга, —
Гакьлым камил, суземнефисбулсын имди/144; 49-50].

Ярдэм, уцыш, фэкем, куеэт Хакътан алдым,
Аньщ илИам биргэненэ шекер кылдьш,
Бу вакытта китабымны тэмамладым,
■ «Сезгэ, безгв ул файдалы» булсын имди! [144; 293]
Мондый елешлэрдэ Коп Гали сэнгатьнец вазифасы Ьэм эдвби эсэрнед язылу максаты хакында уйлана. Аныдча, эсер кешшэрнен, хэтерен баетсын, ацын уятсын, куц&пен йомшартсын. Аньщ вйэмияте дэ шунда.
Моннан тыш, автор эсарнец тезмэ шекелдв (назым белзн) иждт ителуен билгели, э болар — иц нафис, гузэл эсэрлар, шуца кура зевыклы укучы гына мондый шакелдан лэззат ала:
Кыйссалардан, хикмэгплэрдэн куреклесе,
Ялыкмыйча тыцлау вчен иц татлысы,
Шиксез, аныц Коръвндэ бар бер чаклысы, -Ошбу кыйсса икэнлеге ачык имди /144; 50].

Бу нэзымныц кадерен кич ашак белмэс, —
Гакыллылар тыцлар, ацлар, белер имди /144; 293].
Эдэбият белгече Х.Госман назым сайлауньщ тагын бер себебен курсэтэ: асэр халык алдында кычкырып уку ечен язылган [366, 176].
Кол Гали уз эсэренец шигырь кануннарына таянып язылуын, строфаларыньщ робагый, ягъни дуртьюллык рэвешендэ эшлэнганлеген ацлатып утэ, 24 ижек итеп тезелуен искартэ:
Мисырда ул олугъ патша булганлыгын, —