Суфизм в татарской литературе : Истоки, тематика и жанровые особенности

• Автор: Сибгатуллина, Альфина Тагировна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Докторская
• Год защиты: 2000
• Место защиты: Елабуга
• Количество страниц: 380 с.

Алабуга дэулэт педагогия институты
Кулъязма хокукында
СИБГАТУЛЛИНА ЭЛФИНЭ ТАЬИР КЫЗЫ
ТАТАР ЭД0БИЯТЫНДА СУФИЧЫЛЫК (чыганаклар, тематика Ьэм жанр узенчвлеклэре)
10.01.02.- Русия Федерациясе халыклары вдэбияты
Филология фэннэре докторы дигэн гыйльми дараж;э алу ечен язылган диссертация
АЛАБУГА - 2

Эчтэлек
Кереш
1 Булек. Суфичылыкньщ гомуми мэсьэлэлэре
1.1. «Суфи» термины йэм суфичылыкка билгелвмэ биру
1.2. Суфичылыкныц чыганагы мэсьэлэсе
1.3. Тасаувыф тарихы
2 Булек. Суфичылыкныц терки варианты. Узенчэлеклэре
Ьэм адэбияты
2.1. «Терки суфичылык» термины турында
2.2. Хуща Эхмэд Ясави йэм ясэвия тарикате
2.3. Нэкышбэндия тарикате йэм адэбияты
2.4. Шэйх Зэйнулла Рэсулев йэм нэкышбэндияи-халидия
2.5. Татар суфиларыныц «алтын силсилэсе»
3 Булек. Терки-татар дини-суфичыл адэбияты
3.1. Суфичылыкньщ эдэбият- сэнгать белэн бэйлэнеше
3.2. Татар дини-суфичыл адэбиятында пессимизм
З.З.бдэбиятта илайи гыйшык темасы
3.4. Эдэбиятта ялган суфилар темасы
4 Булек. Дини-суфичыл эдэбиятныц теп жанр лары
4.1.Таухидлар
4.2. Мехэммэд пэйгамбэр образы белэн бэйле эсэрлэр
4.3. Дини ритуал йэм культлар белэн бэйле эсэрлэр
Йомгак
Библиография

Кереш

Меселман деньясында суфичылык (икенче терле эйткэндэ, тасаувыф) гаять эйэмиятле урын тота. Дини-мистик йэм фэлсэфи юнэлеш буларак, тасаувыф ислам гыйлемнэре арасында, бэлки дэ, иц куп ейрэнелгвн, иц еш мервщэгать ителгэн ©лкэдер. Аурупа фэнендэ суфичылыкны ейрэну эше гасыр ярымнан артык алый барыла: тасаувыфныц доктринасын теоретик трактатлар буенча, эстетикасын - поэзиясе буенча, тарихын биографик мэж,мугалар булып хисапланучы “тэзкирэ” яки “табакат эс-суфийэ”лэр буенча ойрэнэлэр. Шул рэвешле анын, хакында дин галимнэре дэ, тарихчылар да, фэлсэфэчелэр дэ, эдэбиятчылар да, ни дэ булса, эйтеп чыгалар, язалар. Фэндэ суфичылыкка булган игътибарнын, куп еллар буена кимемэве анын, меселман халыклар тормышыныц бар елкэлэренэ дэ диярлек утеп керує йэм мейим роль уйнавы белэн ацлатыла. Шулай булуга да карамастан, тасаувыф гыйлеме елкэсендэ гасырлар буенча тикшерелеп килгэн сорауларнын, купчелегенэ буген дэ щавап бирелеп бетмэгэн эле. Тасаувыфнын, ислам дине белэн якынлыгы йэм аерымлык як лары, тасаувыфка тээсир иткэн чит тэгълиматлар, бу тээсирлэрнец кече-кулэме, меселман деньясында суфичылыкныц башкарган функциясе, бугенге кендэ тасаувыфны яшэтуче сэбэплэр йэм башка бик куп мэсьэлэлэр йаман да чишелмэгэн килеш кала бирэ. Мондый тер дини, социологик проблемалар янына шулай ук фэлсэфи, тарихи, психологик сораулар естэлэ: мистик тормышныц кыйммэте йэм мэгънэсе нидэн гыйбарэт, мистик тещрибэ аша алына торган белем белэн гыйлем-фэн арасындагы аерма нинди й.б. Хэтта “суфичылык” сузенец килеп чыгышын ацлатканда йэм суфичылыкка билгелэмэ биргэндэ дэ бэхэслэргэ куп урын кала.
Суфичылыкныц фэлсэфи, ищтимагый категориялэре, тарихы

сафлыктан мэхрум калуларын яза башлыйлар Акрынлап алар эзлэген дереслекнец - хакыйкатьнец, илайиятнец кеше кальбендв иканлегене тешенэлэр йэм ин, гади йэм матур теорияне ачалар: Аллайыны таныйсыц, аныц гузаллеген курасен, килсэ, даими равешта уз ©стецдэ эшлэ, уз куцелецне ейрэн, дилэр, ченки, тасаувыфта “куцел - бар галэмга сыймаган Аллайыныц яраткан Ьам сыя алган бердэнбер урыны ул”. Шулай итеп, суфичылык кешене Аллага каршы куймый, ходайдан куркып тугел, Аны яратып яшаргэ чакыра. Суфилар фикеренча, эцисемнэрне, хайван йэм кешелэрне деньяга яратучы белэн Анын, тарафыннан яратылганнар - бер барлыкныц ике куренеше гена. Кеше исэ бу ике куренешне, бетен сыйфат-узенчэлеклэре белан берлекта узендэ йерта. Лэкин, гамьсезлек йэм наданлык аркасында, бетен кеше да узендэ булган илайи сыйфатларны, Аллайыныц рухын белми, тоймый яши, имансыз эш-гамэлларе белан акрынлап бу сыйфатны югалта бара. Шуца кура да тасаувыф гасырлар буе “Узецне бел”, “Уз-узецне ейрэн”, “Узен белгэн - Раббыны белгэн” дигэн хадис йэм эйтемнэрне меселманнарга ейрэтеп кила.
Суфичылык турында айтергэ телэгэн естамэ фикерлэрне кыска-кыска тезислар белэн гена ацлатканда, тубандэгечэ булыр:
Суфичылык - теоретик яки китаби гыйлем тугел, ягъни тасаувыф турында язылган китапларны укып кына берэу да суфи яки шейх була алмый. Башка ислам гыйлемнэре белэн чагыштырганда монда зур аерма курена. Мэсэлэн, фикъй (дини юриспруденция) китапларын укып - фэкъий, тэфсирлар укып -мефэссир, хадис китапларын укып - мехаддис булып була. Тасаувыф гыйлеменец бер рухи ящтэкче-мершид ярдэмендэ ейрателуе мэщбури булганга, кешегэ, узлегеннэн гена хазерленеп, суфи булырга мемкинлек бирелми [433,30].
Суфичылык - гамэли гыйлем, ягъни практика, тэяфибэ юлы