Особенности творчества сибирско-татарского поэта Ш. Гадельши

• Автор: Фаизова, Лилия Харисовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2006
• Место защиты: Тобольск
• Количество страниц: 124 с.

РОССИЯ ФЕДЕРАЦИЯСЕ МЭГАРИФ ЬЭМ ФОН МИНИСТРЛЫГЫ БЕЛЕМ БИРУ БУЕНЧА ФЕДЕРАЛЬ АГЕНТСТВО ЮГАРЫ БЕЛЕМ БИРУ БУЕНЧА ДЭУЛЭТ БЕЛЕМ БИРУ УЧРЕЖДЕНИЯСЕ «Д.И. МЕНДЕЛЕЕВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТУБЫЛ ДЭУЛЭТ ПЕДАГОГИКА
ИНСТИТУТЫ»

Кулъязма хокукында

Фэизова Лилия Хэрис кызы

Себер-татар шагыйре Ш.Гаделшаныц иадт

Yзeнчэлeгe

10.01.02 - РФ халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)

Филология фэннэре кандидаты фэнни дэрэжэсен алу очен диссертация

Фэнни житэкче: филология фэннэре докторы, профессор Яхин Ф.З.

Тубыл, 2006
Эчтэлек
Кереш
Беренче булек. Ш.Гаделша шигъриятендэ эдэби-поэтик детальлэр
Беренче булек буенча йомгаклау
Икенче булек. Ш Гаделша ижатында метафоралар Ьэм халык ижатына хас эдэби-поэтик алымнар
Икенче булек буенча йомгаклау
9ченче булек. Шагыйрь Ш.Гаделша ижатында адэби-фэлсафи узенчэлеклэр
0ченче булек буенча йомгаклау
Йомгаклау
Библиография
Кереш
Эдэбият халыкныц рухи халвтенец, мэдэни усешенец, куцел байлыгыныц курсэткече. Купкырлы лэкин бердэм система буларак татар вдэбияты буыннан буынга жыелган бай тэжрибэне узенэ туплаган Ьэм куп гасырлык усеш юлын кичергэн. XX гасыр ахырында илдэ барган демократии узгэрешлар, милли узацныц усуе адаби мирасны тирэнтенрэк Ьэм кипрэк юнэлештэ ейрэнугэ этаргеч ясады. 0 бу эшне башкару ачен милли эдэби процесста куренекле урын тоткан милли-региональ мэдэниятны, эдэби куренешларне комплекслы рэвештэ тикшермичэ мамкин тугел.
Соцгы елларда эдэби мирасны айрану елкэсендэ шактый зур узгэрешлар булды: дини мэдэният торгызыла, революцияга кадэр танылган галимнэрнен хезмэтлэре яцабаштан бастырыла, яца фэнни эсэрлэр Ьэм борынгы кулъязмалар фэнни кулланылышка кертелэ, элек айрэнергэ ярамаган эмигрант язучыларныц эсэрлэре данья кура башлады. Фэнни-этик янару тенденциясе эдабият белгечлэре алдына яна бурычлар, яца айрану объектларын куйды, жэмгыятьне Ьэм фэнни деньяны татар халкыныц Россия Федерациясендэ тыгыз урнашкан регионнарыныц эдэби Ьэм мэдэни тормышы кызыксындыра башлады, милли мэсьэлэлэрне чишу активлаша тоште, аерым регионнарда туган эдэби эсэрлэрнец узенчэлеклэрен билгелэу Ьэм бэялэу терле бэхэслэрнец объектына эйлэнде. Шуньщ нэтюдасе буларак халыкта узенец тарихына, рухи тамырларына, эдэби мирасын ейрэнугэ игьтибар артты.
Туксанынчы елларда эйлэнэ-тирэбездэ Ьэм эдэбиятта башланган узгэрешлэр проза кебек юктимагый эЬэмияте олы жанрга гына тугел, поэзиягэ да тээсир итте. Аеруча 1960-70 нче елларда татар поэзиясе зур урлэр яулаган иде инде. Ул, качле усеш алып, кинаяле тел белэн жэмгыятькэ тэнкыйди бэя бирудэ, зур фэлсэфи фикерлэр белдерудэ, символик-метафорик сурэт тудыруда осталыкка иреште.
Икенче булек
Ш.Гаделша ижатында метафоралар Ьэм халык ижатына хас эдэби-поэтик алымнар
Сурат ясау ечен сузне туры мэгьнэсендэ айтмичэ, кучерелмо мэгънэдэ кудлану шигьриятнец топ узенчэлекларенец берсе. Шушы алым ярдэменда эпитет, метафора, метонимия, чагыштырулар, сынландырулар ясала. “Сузнед мэгънэсен тирэннэн тою Кол Галилэрдэн, Кандалыйлардан башлап, яца заман шагыйрьлэренэча килеп житкэн кыйммэтле бер сыйфат ул,” - дип яза танылган язучы М.Мэйдиев [Наз. Шигырьлар, 1973, Б.5]. Шагыйрь Ш.Гаделша ижатына да шушы сыйфат хас: аныц шигырьлэренед
эмоциональлеге, таэсир коче сузнед мэгънэсен тирэннэн тоеп, сузлэрне кучерелмо мэгънэдэ удышлы файдалана белуенэ бэйле.
Кучерелмэ мэгънэдэ кулланылган сузлэрнед бер торе - эпитет себер-татар шагыйре Ш.Гаделшаныд шигъри юлларында аеруча еш очрый. Эпитетны Д.Ф.Зайидуллина “эдэби ачыклау” дип билгели [Татар эдэбияты: Теория. Тарих, 2004, Б.40].
Шагыйрь эпитетларны тасвирланган табигать куренешенед тышкы матурлыгын, эффектлылыгын сурэтлэу ечен гена тугел, э эчке эдэби хосусиятны, тирэн фикерне, лирик геройныд рухи доньясын ачыклау Ьэм башка стилистик-экспрессив максатлар ечен файдалана. Мисалга тубэндэге юлларны китерэ алабыз:
Шыксыз дала, карацгы кул
Куз алдымны камады.
(“Авыру чебеш кук боегып...”, Б.25)
Аксак ядгыр елый-елый Бии кеймэ тебендэ.
(“ЖДлгэ элгэн ятьмэлэрем...”, Б.54)