Концепция героя в современной башкирской прозе

• Автор: Шагиев, Рауф Валиевич
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 1999
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 141 с.

ЙеКМЭТКЕЬЕ

II. БЕРЕНСЕ БУЛЕК
Совет осоро прозаЬы Бэм герой эволюцияйы
III. ИКЕНСЕ БУЛЕК
Заман. Герой. Э?эби типтар.
IV. ©Сенс© БУЛЕК.
Герой концепцияйы йэм тарихи тэжрибэ.
V. ЙОМРАГЛАУ.
VI. БЫЛТАНМАЛАР.
VII. БИБЛИОГРАФИЯ.

Инеш
Эзэбиэттэ тормош ысынбарлыры И эм шэхестец художестволы концепцияйы йуцгы йылдарза проблематик планда яктыртыла башланы.
Концепция - ул теге йэки был куренешкэ, хэл-вакигаларга карата тыуган фекерзэр, караштар системайы.
Я?ыусы у? ижадында тормоштары терло эзэби типтарзы, яны караштарзы табыу, художестволы Ьынландырыу, улар га харылышлы куп яхлы материалды эзэби йэйэттэн тикшереу - байалау осей топ уй, фекер?эр системайын ойрэнэ, ойоштора, туплай. Ижади эрудицияны, интеллектуаль югарылыкты геройзарзын, ижтимаги эшмэкэрлеген, уларзьщ эске донъяйы менэн диалектик берлеген, эсэррэге конфликттыц, фекерзэрзец тэбиги агышын, характерзар логикайын, ситуация тэбирилеген, проблема асы'клырын ойоштороу йэлэте -языусы концепцияйыныц топ асылын тэшкил итэлэр. Йэ булмайа кешелэге кешелекте асыу, ээрзэге геройзыц эске хэлэтен осор гуманизмы менэн логик бэйлэу майирлыры, торле параллелдэрзэ йурэтлэу проблемайы ижад концепцияйыныц нигеззэре ул.
Концепция хакында йуз алып барранда, тэузэ языусыньщ замандаш донъяйын, эске рухи утешен яктыргыу юлында уныц индивидуаль стиле куз уцында тотола. Был инде ижадсыныц яцьтса, быка тиклем ейрэнелмэгэн, асылмаган тормош сферайына, йэмриэт ихтыяжына узенсэ килеуендэ.
Эзэбиэт донъяйында талантлы эуэрзэр куп, эммэ уларзьщ йэр каййыйында ла тормош материалы оригиналь формала бирелмэуе момкин. «Ижадсы йэм ысынбарлыктыц принципиаль монэсэбэте эзэби материалдыц нисек узлэштсрелеуендэ генэ тугел, э уныц узгэртеп короу объекты, инструменты булыуында», - ти В.Воронов узенец «Художественная концепция» хезмэтендэ. Ьуз о
йуддэре менэн эйткэндэ «Автордыц оригиналлеге унын, стилендэ гена тугел, з фекер йеретеу кеуэйендэ, инаныуында». Эдэбиэттец уцышы ядыусыныц оригиналлегенэ, уныц формалаигкан характерына шэхес буларак тормошка етди карашында, милли уденсэлегенэ, рух ныклырына таянран темпераментына тьшыд бэйлэнгэн. Тормошто уденсэлекле курэ белеу йэлэте, геройдардыц эске хэлэтенэ утеп инеу, байкау, уденсэ асыу, улардыц уй-кисерештэрен ижтимаги, тарихи коллизиялар эсендэ йынландырыу, шул йедемтэлэ характер йэм типтар табыу, геройдарды эхлаки-этик донъяйына тэрэн анализ биреу югары художестволылыктьщ ауыр юлы.
Ядыусыныц ижади концепцияйына карата Э.Межелайтис: «Ысын ядыусы у? заманыныц алдынгы идеяларын тыудырыуда иллюстратор Ьэм пропагандист булыудан бигерэк тэ, ул тормош асылын иц беренселэрдэн булып ацлатыусы ла ролен утэуен белдерэ», - ти. Ядыусы, уныц геройы тарафынан вакытында эйтелгэн йуддец отошлоро хакында эдэбиэт гилемендэ билдэле. Ысынбарлыктыц ижади концепцияйы проблемайы куп тэнкитселэрдец игтибар удэгендэ. В.Г. Белинский ядыусыныц талант косен уныц шэхсиэт уденсэлегенэ, донъяга йэм кешелэргэ монэсэбэтендэ курэ, кеше талантыныц тышкы куренеш кенэ тугел, э шэхестец эске донъяйы булмышы аша са рыл ран ижади, хэрэкэт итеусе, удгэртеусе кос икэнен ацлата. Эдэби эуэрдэрдец индивидуаль уденсэлеген алгы планта куйран Белинский ядыусыныц ижади концепцияйына якын килэ.
Эдэбиэт тарихында кеше шэхесе уденец бар булмышында йынлана килэ. Ядыусылар йылдар уткэн йайын кеше куцелдэрен байкауда, уткэнде бегонгогэ бэйлэп, килэсэккэ караш ташлап уд геройдарыныц концепцияйын тедоудэ ижади активлык курйэтэлэр. Кем ул замандаш, ниндэй принциптар менэн йэшэй, эхлаки-этик кимэле нисек, халык, бегонге заман алдында яуаплылыгы ни кимэлдэ,

«Зилский»?э кызылармеец бметбай етэкселегендэ ауыл ярлыларыныц Эттсол байзарга тсаршы керэше, яды тормош есен керэшселэрзед искелек калдьгктарына тсаршы синфи ацдыц кутэрелеуе тора. «Кооператорзар»;за ярлы ауылда яцылытска ынтылыш Шакир-комсомол, ЗеЬрэ кеуектэрзед урындары Бэзиз кулакка тсаршы керэше яраййы уте социаль планда тасуирлэнэ. Языусы геройзарзыд тыштсы йэм эске хэрэкэтен терле яуылытста курйэтергэ тырыша. И.Насыризед «Бежум» повесында идея-тематик берлекте сюжет катмарльтры тартсатып тсуййа ла геройзарзыд ядыса йэшэргэ ынтылышы кузгэ ташлана. А.ТаЬировтыц ийэ «Иген фабриге» эсэрендэ геройзар эш турайында гына уйлап, утэ эшмэкэрлекте алры план га тсуйып, шэхеи тойро, раилэ мэсьэлэлэре ситтэ тороп калган, шуиа ла характерзар асылып бетмэй тсала.
Егерменсе йылдарза баштсорт прозайы йезендэ узгэреш, керэш ватсиБалары саБылйа ла, кешелэрзец терле типтарын йынландырыу, уньщ куделенед тэрэнлеген асыу, куцел хэлэтен анализлау, ижадсы, керэшее факторына елгэшеу элегэ тулыйынса хэл ителмэне. Шулай 3а герой концепцияйына экренлэп булйа ла тэуге азым яЬалауын интсар итеп булмай ине. Герой сифат йэйэтенэн дэ узгэреш кисерэ килде, кеше язмышы, уныц тормоштагы теп кос икэнлеген раулау есен ьгнтылыш ватсыт уткэн Ьайын кесэйэ барзы.
З.Нургэлин егерменсе-утызынсы йылдарзаБЫ башкорт эзэбиэт рилеменед йэм тэнкитенец ууеу юлын билдэлэгэн меЬим идея-эстетик принциптарына кузэтеу яйай. Ул тэнкиттэ ул сатста герой проблемайы нытслап куйылмауын, бары бер социаль теутэ - эшее образында рына кэузэлэнеуен билдэлэй. «Бэхестэр зэ уны кайзан эзлэу кэрэклегенэн ары китэ алманы. Геройзы уныд характеры, социаль психологияйы, интеллектуаллеге бы мате идея-эстетик категорияларзан сырып карау есен ихтыяж да елгермэгэйне. Был мэсьэлэ проблема рэуешендэ