Генезис и древнейшие формы общетюркской поэзии

• Автор: Бакиров, Марсель Хаернасович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Докторская
• Год защиты: 1999
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 389 с.

ЭЧТЭЛЕК
Кереш
I б у л е к. Хезмэт - башлангыч поэзиянец материаль ни-гезе
1.1. Матди хезмэт белэн рухи хезмэт берлеге
1.2. Хезмэт поэзиясенец эволюцион баскычлары
1.3. Хезмэт эцырларыньщ трансформациясе
II булек. Поэзиянец идеологик Ьэм художество зцирлеге буларак мифология
II. 1. Мифологиянец асылы Ьэм структурасы
II. 2. Мифологик фикерлэудэн - поэзиягэ
III булек. Иц элгэрге поэтик суз сэнгатенец синкретик табигате Ьэм морфологиясе
III.1. Йола-миф берлеге - борынгы поэзиянец бишеге
111.2. Иц элгэрге шигъри-поэтик жанр яралгылары Ьэм архаик жанрлар
111.3. Шэрекъ мифологиясе контекстында милли "Сак-Сок" образлары
III.4. Йола-миф белэн бэйлэнмэгэн зцыр-шигырьгэ юл

IV булек. Шэхси-индивидуаль изцат купкырлы Ьэм куп вазыйфалы суз остасыннан башлана
IV. 1. Ыруг-кабилэ коллективыннан шаман Ьэм зцырау-
шагыйрь аерылып чыгу
IV. 2. Кадими шэхси иждт Ьэм риторик сойлэм тере буларак ораторлык сэнгате
IV. 3. Праторкилэрнец - хун-гуннарныц поэтик суз сэнгате нинди булган?
IV.4. Хун-гуннарныц матур сейлэу сэнгате
V булек. Язма шигъриятнец иц борынгы урнэклэре
V.l. Хуннар Ьэм борынгы теркилэр кулланган язулар турында
V.2. Тэцречелек Ьэм аца бэйлэнешле язма эдэбият
V.3. Буддизм дине Ьэм аца бэйлэнешле язма поэзия
V.4. Манихей дине Ьэм аца бэйлэнешле язма поэзия
V.5. Христиан диненэ бэйлэнешле язма поэзия
V.6. Ислам мохитенэ караган язма поэзия
VI булек. Борынгы терки поэзиянец тарихи поэтикасы
Йомгак
Библиография
Кереш
Теманы Ьэм уз эк проблеманы ейрэнунец торышы.
Сэнгатьнец, шул исэптэн поэзиянец, поэтик суз сэнгатенец куп гасырларга сузылган бай тарихы бар. Ул узенец тамырлары белэн бик ерак заманнарга - борынгы ташгасыр чорына ук барып то-таша. Берничэ, хэтта дистэлэрчэ мец еллар элек ук инде безнец ерак бабаларыбыз тау куышлары стеналарына яки тушэмнэрена терле рэсемнэр ясаганнар, скульптур сыннар Ьэм гравюралар ту-дырганнар, ташка, мегезгэ, сеяккэ, мамонтныц казык тешлэренэ сурэтлэр Ьэм орнаментлар-бизэклэр тешергэннэр. Бу сэнгать урнэклэре, Ьичшиксез, борынгылар тудырган мифик образлар белэн керешкэн Ьэм мифологик карашлар белэн сугарылган-урелгэн булганнар.
Лэкин ташгасыр чоры, палеолит Ьэм неолит, пространство сэнгатенец, ягъни ждсми-пластик формалардагы иждтныц гына бишеге тугел. Поэзия, бию, музыка кебек хэрэкэтле-динамик иждт терлэре-нец - вакыт сэнгатенец яралгылары да шул ерак дэверлэрдэ ук барлыкка килгэн, Ьэм бу сэнгать башлангычлары, Ьичшиксез, узара керешкэн-берлэшкэн хэлдэ, ягъни синкретик характер да гэудэлэнгэн. Археологлар Ьэм спилологлар туплаган материаллар-ныц бер елеше ышандырырлык итеп энэ шул туры да сейли. Аерым алганда, мэгарэ стеналарында, таш кыяларда борынгыларныц йола биюлэрен тасвирлаган рэсемнэр, кулга-кул тотышып бер рэткэ тезелеп ритуал танецлар башкаруларын Ьэм музыка коралында уйнауларын гэудэлэндергэн куренешлэр сакланып калган. Алай гына да тугел, ташгасыр чорыннан безгэ аерым музыка коралла-рына кадэр килеп зциткэн (мэсэлэн, сыбызгылар, флейталар, ба-рабаннар, кыллы инструментлар). Борынгы сэнгатьнец генезисын-яралуын, синкретик табигатен Ьэм борынгы формаларын ейрэнудэ мондый археологик материаллар искиткеч кызыклы Ьэм гасыр-лар чоцгылыннан килуче кыйммэтле чыганак булып тора.
Бакыр Ьэм бронза гасырында (безнец эрага кадэр IV I мец елларда), ягъни ыруглык монэсэбэтлэренец зцимерелэ башлау Ьэм иц борынгы кабилэ берлэшмэлэре, беренче дэулэтлэр барлыкка килу дэверендэ инде сэнгать сыйфат ягыннан яца узгэрешлэргэ дучар була, терле сэнгать-изцат терлэрен бергэ туплаган синкретизм олешчэ еутелугэ юл ала. Бу чорныц сэнгать узенчэлеклэре Ьэм формалары кыя-мэгарэ рэсемнэрендэ Ьэм скульптур сыннарда, орнаментларда гына тугел, э бабаларыбыз тудырган узенчэлекле

"хайван-зцэнлек стиле"ндэ дэ чагылыш таба. Ыондый стилъдэ эшлэнгэн бронза эйберлэр ком сэнгать урнэклэре безнец квннэргэ борынгыларныц мифологик-эстетик карашларын китереп ощит-кергэннэр. Ком шунысы аеруча эДэмиятле: бронза пластинкалар кэм тэцкэлэрдэ борынгылар сурэтлэгэн куренешлэр арасында шигъри эпос сюжетлары кэм образлары белэн турыдан-туры керешэ тор-ганнары да бар. Димок, алар гасырлар тирэнлегеннэн килуче шигъри эпосларныц эчтэлеген гэудэлэндерэлэр. Шуца басым ясар-га кирэк: мондый бронза материалларныц бер олеше хэтта теркилэрнец безнец эрага кадэр ук яшагэн ерак бабалары иждты-на - хуннар сэнгатенэ карый. Мондый урнэклэр дэ, Дичшиксез, поэзиянец, еуз-шигырь сэнгатенец ерак чыганакларын Дам архаик формаларын ойрэну очен узенчэлекле Дам моцарчы филологлар кулы тимэгэн чыганак булып тора.
Лэкин борынгы сэнгать турында, шул исэптэн поэтик суз сэнга-те хакында аеруча кыйммэтле кэм тврле характердагы сирэк мэгълуматларны туплаган влкэ, билгеле, - язма чыганаклар. Борынгы Мисырныц Дэм Грециянен,, Шумерныц Дам Киндста-нныц, Кытайныц Дэм Урхун-Енисейныц язма ядкарьлэре борын-гыларньщ поэтик изцаты, поэзиянец "сабый", архаик чоры турында берсеннэн-берсе кызыклы поэтик текст калдыклары, хэтта аерым эсэр урнэклэре китереп эциткергэннэр. Безнец карашыбызча, алар арасында безнец эрага кадэрге пратерки-хун бабаларыбызныц сэнгатьчэ-поэтик фикерлэу узенчэлеклэрен аерым рэвештэ Дэм типологик планда ейрэнергэ мемкинлек бирэ торганнары да бар.
Борынгы синкретик изцатны Дам поэтик суз-шигырь сангатен ейрэнудэ, безнец карашыбызча, соцгы заманнарга кадэр ыруглык дэверендэ, хэтта ташгасыр чорында яшэгэн халыкларныц куль-турасын чагылдыручы этнографик материалларныц роле дэ ис-киткеч зур. Мондый халыкларныц тормышы XIX йезнец икенче яртысында Дэм XX йез башында берничэ буын этнографлар тара-фыннан ейрэнелгэн Дэм терле чыганакларга теркэлгэн. Бу материалларныц бер влеше архаик зцыр-шигырь-бию берлегенец зцан-лы яшэеш формасын гэудэлэндерэ. Ьэм шунысы характерлы: бушменнарныц, тасманиялелэрнец яки Австралия туземецлары-ныц, шулай ук Океания утрауларында яшэуче аерым кабилэлэр-нец этнографлар тарафыннан кузэтелгэн кэм язмада теркэлгэн иж;ат урнэклэре шулкадэр архаик ки, асылда алар стадиаль яктан борынгы Греция, Вавилония яки Ассирия культурасына Караганда да элгэрерэк культура тибын гэудэлэндерэлэр. Мена шуца курэ дэ

хэрэкэтне гэудэлэндеру. Ву сыйфат та, Ьичшиксез, хезмэт поэзиясеннэн мирас булып калган Ьэм элгэрге поэтикада аца нигезлэнуче терле махсус алымнар, формалар эшлэнгэн. Хэрэкэтнец яшаеш формасы булган вакыйгалелеккэ яки сюжетлылыкка омтылу /мэсэлэн, эле гена карап уткэн мисаллар/, йолаларны тасвирлау яки булган хал турында хабар иту, эш процессларын атау яки эш-хэрэкатлэрне еанап курсэту /гомумэн, хэрэкэтне белдеруче сузлэрне - фигыльлэрне киц куллану/ кебек алымнар энэ шул турыда еейли. Менэ кытайларнын, безнец эрага кадэр дурт хор тарафыннан башкарылган йола ж,ыры.
Ирлэр:
Мы начинаем пахоту в четвертой,
Обед на пашно юга носят жены, дети -И радуется бог полей!
Хатын-кызлар:
Собираем финики в восьмой,
Для седобровых стариков Вина наварим молодого.
Егетлэр:
Охотимся мы в первой на енота,
Берем лисиц и диких кошек.
Хатын-кызлар:
В восьмой мы. станем прясть и ткать,
Красна, что солнце, ткань моя -Для милого готов наряд.
ж;ыр ирлэр хоры ж,ырлавы белэн тэмамлана:
В десятой убираем площадь,
С вином кувшинов пару ставим,
Баранов режем и ягнят,
Приходим все мы в общий дом,
Берем с вином рог носорога И долгий жизнь пожелаем
Тубэндэге ике ж,ыр - Океания утрауларында яшэучелэрнеке. Аларньщ беренчесен корабль белэн килуче кунакларны каршыла-
г'Позднева Л.Д. Алда курсэтелгэн хезмэт. - Б. 274.