Восточные эпические традиции и книги "Асар" Р. Фахретдинова

• Автор: Янбаев, Ильшат Камилович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2001
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 160 с.

Баигкорт дэулэт университеты
ТСулъязма хотсуиянда
Янбаев Илшат Камил улы
Шэретк эпик традициялары Ьэм Р. Фэхрегдиновтын, «А •• ^ * • •>.“ -Специальность -10 Ш1|ь Рэсэй ФедерацияЬы
халытстары э^эбиэте (баштсорт э^эбиэте)
Филология фэндэре кандидаты ьилми дэрэжэйенэ диссертация
Бил ми етэксе - филология фэндэре докторы, профессор, Башкортостан РеспубликаЬы Фэндэр академияЬынын, мехбир-аьзаЬы Р.Н. Байымов
©фе-2
ЙекмэткеЬе

Беренсе булек
«Адар» Ьэм унын, поэтик йекмэтке
сьшанатстары
Икенсе булек
«Адар» - Шэретс э^эбиэтенен, традицион
жанр мотивтары синтезы
©Сенсе булек
«Адар»зын. структур ткоролошо
Йомгажлау
Библиография
ТСушымта I
Био-библиографик хезмэттэрзен, жайЬы
бер елголэре хажында белешмэ
ТСушымта II «Адар»?ын. исемдэр курЬэткесе

Тикшеренеу темаЬыныц актуаллеге. ТутсЬанынсы йылдарза башланран кесле демократия тулжыны йэшэйешебеззен, барлытс елкэлэренэ, шул ирэптэн ижтимари аддын, сагыу куренеше булган эзэбиэт донъяБына ла зур узгэрештэр алып килде. ТСасандыр СССР тип исемлэнгэн бейек илдэ йэшэусе халытстар азмы-купме сэйэси Ьэм итстисади яжтан узаллы уреш юлына инеп, милли мэзэниэт тарихын ©йрэнеугэ, рухи тсиммэттэрзен, асылын барлаура момкинселек алдылар. Октябрь интсилабына тиклем бетэ йэБэттэн дэ Шэретстен. бай традициялары ызанында урешеп, узенсэлекле милли Бут менэн Бугарылып килгэн баштсорт эзэбиэте менэн дэ шулай булды. Шул эзэбиэтте бар итеусе, миллэтте миллэт итеп донъяра танытыусы куренекле шэхестэребеззен, эшмэкэрлеге лэ игтибар узэгенэ тсайтты, ижади мирартары ейрэнеу объекты буларатс еркэ тсалчкып сытсты. XIX быуаттьщ икенсе яртыЬы - XX быуат башы баштсорт Ьэм бетэ терки мэзэниэтенен, алдынры идеологияЬы бульан мэррифэтселек хэрэкэтенен, куренекле вэкиле, куп ятслы ралим Ризаитдин Фэхретдиновтын, (1859-1936) шэхсиэтен ентекле ейрэнеу зэ заман талабына эуерелде.
Балимдын, энциклопедик хезмэттэре араЬында «Арар» дурт томлыры айырым урында тора Ьэм эзиптен, ижади й©з©н билдэлэй. Бегвн дэ эЬэмиэтен юралтмаган был хезмэттэ Фэхретдинов Болгар дэуеренэн алып XX быуат башына тиклем арауытста йэшэгэн бик куп шэхестэрзен, биографияБын язып, тарих, мэзэниэт, эзэбиэткэ жагылышлы бай мэрлумэттэр тсалдыра. Халытстын, ятстылытека, мэгрифэткэ ынтылышы бермэ-бер кесэйгэн осорза «Арар» за, Бис шикЬез, ньтибар узэгендэ бульандыр.

язышыусыларзыд береЬе имам Ьэм мезэрис Сэруэретдин бин Мифтахетдиндед «Беек галимлар вэ анларныд билєм вэ мажсадлары» исемле хезмэте ошоларра бер а? асытслытс индергэндэй тойолдо. Мэжэлэ авторы «Бейек эзэмдэр кемдэрзер?» - тигэн Ьорау жуя йэм узе ук: «Бейек эзэмдэр ийэ кималэт инсаниэгэ мэзйэр булран (барлытска килгэн) заттарзыр. Нэур инсандьщ (кеше енесенед) тэкмзл вэ тэрэткийе (етешеуе йэм прогресы) ядрыз (айырым) заттар сайэйендэ (кулэгэйендэ) булып, былар бик идке замандарзан бирле тэсэлсэл тсылып (бэйлэнеп, сылбырланып) килерзэр. Фэжэт тэкмэл дэуерзэренед узгэрештэренэ курэ быларзыд тэри'ктэрендэ (юлдарында) тэфауеттэр (айырмалар) булыр» - тип яуап бирэ1. Артабан, яуабын конкретлаштырып: «Мэдэлэн: эсатыйр (боронролар
хатсындагы миф, экиэт, легенда, мэдэлдэр) дэуерзэрендэ булран бейектэр кяйиндар (багыусы, курэзэселэр), тсаЬармандар, менэжжимдэр (астроном, астролог-курэзэселэр) вэ рэйбандарзан (монахтар) рибэрэт ине. Сенки ул дэуерзэ булран тэкмэл мэзэниэлэ ядрыз шул фиржэлэрзед тэрбиэлэрендэ булып, улар ул деуерзед имамдары, хужалары тип хисап ткылынырзар ине. Билем вэ хикмэт дэуерзэрендэ булран бейектэр ийэ хекэма (хакимдар) вэ фэлсэфэ таифэлэренэн (теркем) рибэрэт ине.
Хэзерге дэуерзэ лэ был таифэ бейектэрзэн хисап йалынырзар» -

тип едтэй . Автор шэхестэрзе ике теркемгэ булэ. Курэзэселэрзе, астроном-астрологтарзы, жайармандарзы «вэймиэ эрбабынан» булыуын, йэрни хыял емеше булыузарын курйэтэ. Пэйрэмбэрзэр, уларзыд сэхэбэлэрен, изге эйэрсендэрен, шэрирэт яжлыларын, варидтарын, ралимдарзы - бейектэр рэтенэ индерэ.
1 Шура, 1915, № 16,- 591-се бит.
2 Шунда у-к, 501-502- се биггэр.