Выражение семантики множественности в романе "Фирдоуси" Сотима Улугзода

• Автор: Джумаева, Бахор Давлатхоновна
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2011
• Место защиты: Хорог
• Количество страниц: 150 с.

МУНДАРИЧД
МУКАЛДИМА

БОБИ І. ИФОДАИ ДАМББАНДИИ ИСМХО ДАР РОМАНИ «ФИРДАВСЙ»-И СОТИМ УЛУТЗОДА

1.Тахдввули категорияи чдмъбандии исмх,о дар забони точикй

2.Хусусиятх,ои семантикй-грамматикии дамъбандии исмх,о бо пасванди о

3.Хусусиятх,ои семантикй-грамматикии дамъбандии исмх,о бо пасванди -он

4.Дамъбандии араби

5. Дамъбандии исмх,ои чида

6. Дамъбандии исмх,о дар иборах,ои изофии исмй

БОБИ II. ВОСИТАХ,ОИ ЛЕКСИКЙ-ГРАММАТИКИИ ИФОДАИ СЕМАНТИКАИ ДАМЪ ВА ЗИЁДЙ ДАР РОМАНИ «ФИРДАВСЙ»-И С. УЛУТЗОДА.

1. Баррасии мавзуь

2. Хусусиятх,ои семантикаи шакли дамъи исмх,о
3. Исм^ои домеъ
4. Таркибхри чуфти такрор
5. Ифодаи зиёдии аломати исмх,ои дамъ
6. Ифодаи семантикаи дамъ ба воситаи шуморахр
7. Категорияи дамъи донишинхр
8. Ифодаи семантикаи дамъ бо роди мувофикати предикативй
ХУЛОСА
ФЕХ,РИСТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА

МУКДДДИМА
Семантикаи дамъ дар забони ходики бо воситахои гуногуни морфологи, синтаксисй ва лексики ифода меёбад. Ин воситахо категорияхои грамматики ва функсионалию семантикии категориям дамъро ташкил медиханд. Воситахои забоние, ки маънохои зиёдй ва дамъро ифода мекунанд, дар хиссахои нутд нобаробар амал мекунанд. Дар забони тодикй бештар исмхо, донишинхо, шуморахо, феъл ва дисме аз зарфхо маънои зиёдй ва дарадаро ифода намуда, аз назари шумора, андоза, микдору дарада ба афзунии ашёхо, амалу холат, шахе ва мафхумхои маъной далолат мекунанд.
Категориям шумора мансуб ба категориям шаклсозй мебошад. Маъмулан шумора дар мудобилгузории мафхумхои танхо ва дамъ зохир мегардад. Дар баробари ин дар забон ба дуз мудобилгузории мафхумхои танхо ва дамъ категорияхои дигаре низ зухур меёбанд, ди ба шароити мубодилаи афкор вобастаанд. Аз ин ру, категориям шумора доираи васеи маънои грамматикиро ташкил медидад ва дар забон бо шаклхои гуногуни грамматики ва лексики ифода меёбад. Дар забони тодикй категориям шумора бо мудобилгузории дамъ ва танхо зодир мешавад, вале дар бархе аз забонхо дамъи дугона ва хатто сегонаю чоргона низ вудуд дорад.
Дар забондои дадимаи эронй дамъи дугона вудуд дошт, ки бо роххои гуногуни флексиям дохилй ифода меёфт. Категориям шумора чун категориям мафхумй махсуб меёбад. Миддор омили муайяни хастй аст, ки ба сифати мафхумй универсалй амал мекунад ва яке аз воситахои дарки водеият мебошад. Миддор дар водеияти объективй аз ду дихат зухур меёбад. Якум, мидцори ба андом расида, дуюм микдори ба андом нарасида. Мидцори ба андом расида тавассути шумурдан ва микдори ба андом нарасида тавассути андоза гирифтан, чен кардан амалй мегардад. Аз ин ру, тафаккури микдорй мохиятан ду чизро дар назар дорад: миддор ва андоза. Хдр ду мафхум ягонагии миддорро ташкил медиханд, ки бо мафхумхои дамъ ва зиёдй алодаманд аст.
Категорияи шумора бо категориями дигар аз кабили ягонагй, шумурдашавандагй, танхо, мушаххасият, абстрактнокй, бо мафхуми чомеият робитаи зич дорад.
Яке аз хиссахои нутке, ки мукобилгузории шумора дар он бараъло мушодида мешавад, исм мебошад. Мукобилгузории шумораи чамъ ва танхоро махсусан исмхои моддй зохир менамоянд, зеро ба исмхои конкрет вижагихои шумурдашавандагй хос аст. Исмхои маънй маъмулан дар мукоиса бо шакли танхо шакли дамъро ифода намекунанд. Ба ин тартиб муносибати категорияи шумора бо категорияи маъной робита пайдо мекунад.
Чдмъи грамматикиро шумора дар пайвастагй бо исм ба вучуд меорад.
Тахдикгарони масоили фалсафии забоншиносй дар категорияи фикрии микдор ду лахзаро ба инобат мегиранд: шумора ва андоза. Шумора ба воситаи хисоб ва андоза ба воситаи ченкунй амалй мегардад. Воситахои забонии ифодаи мафхумхои микдор шуморахои микдорй ва тартибй ва ифодахои гуногуни лексикй-грамматикии шумора махсуб меёбанд.
Тамоми забонхо дорой воситахои ифодаи категорияи шумора мебошанд. Дар аксари забонхои дунё категорияи шумора бо мукобилгузории муфрад ва чамъ зохир мегардад. Ба чуз категорияи чамъ семантикаи мазкур тавассути суффиксхои калимасоз ва худи маъной лугавии исмхо ифодаи худро меёбад.
Феъл низ дорой низоми хоси ифодаи чамъ мебошад, ки ба воситаи бандакхои феълй, хабарй ва шаклхои гуногуни феъл, ки тобишхои мулкаратй, давомнокй ва такрори амалро нишон медиханд, ифода меёбад.
Мафхуми чамъу зиёдй доираи васеъ дошта, микдор, микдори мушаххас, микдори тахминй, микдори касрй, андоза, хачм, ранг, аломат, вакт, микдору дарача, масохат, фосилаи замонй, фосилаи

густохиуои ошицони уавасбоз, ки уро осуда намегузоиипанду бисёр ташвиш медоданд... [148,57].
5.4. Исмхри маъние, ки мафх,умх,ои гуногуни абстрактиро ифода мекунанд: циуоду зафаруо, изофауо, давоуо, носозиуо, кулфатуо, пешомадуо, нидоуо, такопуиуо, чорацуиуо, му собирало.
Дар бораи пн уама циуоду зафаруои ман дау «Шоунома» метавон навишт [148,181]. Зиннатй бо Фирдавсй циссаи доггоуи Чагониёнро, ки дар болотар овардем, бообутоб ва изофауо нацл кард... [148,144]-Ян ва уам номи султон ...давоуои табиб ба бемор коргар нашуданд... [148,95]. Ба ин гами у баъзе носозиуои хонаводагй низ зам мешуд [148,71].. .. .меурубопии шумо занги хориву кулфатуои кашидаамро аз дилам зудуд [148,69]. Ба х,ар х;ол пешомадуои нохуш паси сар шуданд... [148,47]. Фирдавсй аз нидоуои х,авохох,онаи аз цамоат баланд шуда дилаш цувват гирифт... [148,43].
5.5. Исмх,ои маъние, ки вак,ту замонро ба тарики умумй ифода мекунанд: аввалхо, ишбх,о, охируо, солуо, рузуо.
Дар ин гуна исмх,о пасванди -уо на танх,о микдори зиёд, балки бар хилофи шуморахри микдорй номуайянии онро далолат мекунад.
Абулаббоси Фазл ибни Аумади Исфароинй аввалуо дар хизмати амири Сомони Нуу ибни Мансур буд [148,153]. Дар охируои зимистон Абу Дулаф аз Туе ба Дирот омад [148,234]. ...вай дар вщтуои толибилми Мадраса буданаш уам шоумотбози уарисе буд [148,19]. Рузе аз рузуо як марди ношинос Фирдавсиро сурог карда ба Бож омад [148,16]. Дар солуои талабаи Мадраса буданаш аз «Худойномак» -и бостонй баъзе порчауои барояш писандомада ва шавцапгезро назм мекард [148,7].
5.6. Исмхре, ки мафхуми вахта мушаххасро ифода мекунанд: шабуо, бегоуирузуо.
Инак, шабе аз шабуои тор, уангоме ки чароги хонауои деуа хомуш буданд, баногоу дарвозаи уавлии шоир оуиста куфта шуд [148,55]. ...дар чунин бегоуирузиуо дар он суфаи лаби уавз бо дустон нишаста истироуат ва суубат кардан хуш аст [148,52].