Лексические и словообразовательные особенности "Таърихи Байхаки" Абулфазла Байхаки

• Автор: Кенджаев, Юсуф
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2004
• Место защиты: Ходжент
• Количество страниц: 155 с.

Мундариа
Муаддима

Боби I. Таркиби лугавии «Таърихи Бащацй»

1.1. Калимадои аслан тоикй

1.2. Калимаои итибосй

1.2.а. Калимадои юнонй

1.2.6. Калимаои зщндй

1.2.в. Калимадои арабй

1.2.г. Ицтибос аз забондои дигар

1.3. Тагйироти маъной

1.4. Муносибати таркиби лугавии «Таърихи Байдаки» бо гушщои зозираи тодикй
Боби II Гуруздои лугавй — маъной
2.1. Сермаъноии воздядзои лугавй
2.2. Муродифот
2.2.а. Муродифоти исмдо
2.2.6. Муродифоти дигар диссадои номии

2.2.в. Муродифоти феъл
2.3. Калимаздэи зидмаъно
2.4. Калимадои омонимй
Боби III Калимасозй дар «Таърихи Байацй»
3.1. Ровдои калимасозии исм
3.2. Роз$и морфологии калимасозии исм
3.2.1. Калимазои сохта
3.2.1.а. Пасвандзои исмсоз
3.2.1.а.а. Пасвандздэе, ки номи шахе
месозанд
3.2.1.а.б. Пасванддое, ки исми макон
месозанд
3.2.1.а.в. Пасванддое, ки муносибати субъективонаи гуиндаро мефаздмонанд
3.2.1.а.г. Пасванддое, ки номи ашё
месозанд

3.2.1.a.F. Пасванадое, ки исми маънй
месозанд
3.2.1.6. Пасвандзои сифатсоз
3.2.1.в. Пешвандои калимасози исму
сифат
3.2.1.Г. Калимасозии феъл
3.2.1.г.а. Феълзфи рехта
3.2.1.Г.6. Феълзои сохта
3.2.2. Калимазфи мураккаб дар «Таърихи
Бащай»
3.2.2.а. Калимазои мураккаби навъи
двандва
3.2.2.6. Калимазои мураккаби навъи
татпуруша
3.2.2.в. Калимазои мураккаби навъи
базувризй
Хулоса
Руихати осори таздощй

Мудаддима
Маълум аст, ки забони тоники аз думлаи забондои радими дунё дисобида шуда, дар даврадои мавдудияти худ имкониятдои васеи лугавй ва сарфию надвй дошт ва дар ифодаи дузъитарин тобишдои маъной захираи бои лексикиро содиб буд. Он дар тули дурударози таърихй роди пурпечутоби инкишофро аз cap гузаронида, дар натидаи бархурд бо забондои гуногуни дунё агар, аз як тараф, доираи таркиби лугавии худро васеъ намуда бошад, пас, аз дониби дигар, худ низ дар такмили таркиби лугавии забондои дигар диссаи босазо гузоштааст.
Албатта, дарадаи родёбии калимадои бегонаи ба забони тоники дохилгардида мисли духули вожадои тодикй ба забондои гайр дар дамаи давру замон як хел набуд. Ба сифати далел метавон истифодаи водиддои лугавиро дар рузгори А.Фирдавсй ва даврадои минбаъда мисол овард. Дар «Шоднома»-и безаволи шоири номбурда, ки баёнгари дороию сарватмандии забони тодикй буда, аз чирадастии Фирдавсй дар арсаи сухан шадодат медидад, унсурдои идтибосии арабй дамагй дар дудуди 800 калима бошанд, (ниг.35, с.54) пас дар назму насри асрдои минбаъда шумори ондо чанд маротиба афзуда, на тандо боиси ба арсаи фаромушй рафтани водиддои аслии тодикй гардид, балки мудиби мураккаб гаштани забон ва дар ин замина сабаби зудури сабки нави иродй шуд. Огози ин дигаргуниро мудаддидон нимаи дуюми асри XI дониста, риводашро садаи дувоздадум дисобидаанд. Агарчи дар давраи ёдшуда оташи гармкунандаи бозори забони форси, ки дар Хуросон афрухта шуда буд, хомуш намегашт, вале «дар асри XI ва баъд тафаннун дар тадлиди удабои эронй ва тозй зиёдтар аз андоза ва дадди табий ривод гирифт ва мувозанаву садъ ва думладои мутародиф, ки дар насри Балъамй ё дигарон ба задмат ё ба нудрат метавонистем намунае аз ондо пайдо кунем, дар дарни пандум ба дадди вофир пайдо омад, хутбадои тулонй бо мувозанаву садъ ва дофияву ибороте дорой думладои мутародиф ва итнобдои белузум ба вудуд омад ва барои ба домеа бурдани ин мадосир ва ба дусул пайвастани ин тадолид ногузир шуданд,

садаа (с253), айб (с.254), зиёрат (с.286), сафар (с.267), мурофиа (с.267), мунок;иша (с.267), маслидат (с.268), дуо (с.284), тадният (с.288), сабр (с.320), сурат (с.356), хиёнат (с.356), чаЗД (с.357), тамаъ (с.358), дила (с.406), диммат (с.408) истибдод (с.497), макр (с.450), таъна (с.478), майл (с.478).
Ба ин тарид, идтибосдои арабй боз дар ифодаи номдои бошишгоду истедкомдо (далъа-с.З), (хайма-с.5), (хизона-с.8), мавзеъдо (садро-с.З, работ-с.6, давз-с.343), нушокиву ширинй (шароб-с.5, далво-с.111), муносибат (савдо-с.5, мочаро-с.11), дуччатдо (маншур-с.11, дуччат'с-15) меоянд.
Ин гуруд идтибосдои арабй доло низ дар забони тодики серистеъмоланд. Ондо ба забонамон дохил гашта, ба боигарии забони тодикй ганомандии нав зам кардаанд. Мадз дамин гуна идтибосдоро устод Айнй «...дисми боигарии лугавй ва захираи лексикии забони тодикй дисоб мекард» (ниг. 127, с.78).
Тавре ки дар боло ёд шуд, гуруди дигари идтибосдои арабиро водиддое ташкил медиданд, ки доло ба дукми архаизм гузаштаанд. Ин гуруд водиддои лугавй низ дар таърихномаи Байдадй аз руи маъно ба гуруддои зерин чудо мешаванд:
а) номи вазифа, пеша, машгулият: додиб (дарбон-с.1), шадна (с.16), фудадо (с.19), аимма (с.19), зобит (доким-с.95), мудаддис (дадисдон-с.135), кутгоб (с.313), атиббо (с.508), даммол (с.220).
б) Ифодаи номи предмет ва мафдумдои ба он вобаста: вадиат (чизи амонат-с.1), музаммил (чуммак-с.12), мустаъмалот (мадсулот-с.16), дафиз (зарфи галлапаймой-с.222), димал (моле, ки ба хазина мефиристонанд-с.411), шароеъ (навъи хайма-с.442).
в) Муносибати байни одамон ва мафдумдои ба он алодаманд: мулаттафаъ (номаи хурд-с.З), мухотаба (гуфтугу-с.7), муросалот ( мукотиба - с.248).
г) Ифодаи навъдои либосу матоъ: дабо (либоси пешкушоди руйпуши мардона - с.15), ридо (либоси болопуш - с.15), давоч (навъи