Лексические особенности "Сафарнаме" Носира Хусрава

• Автор: Фозилов, Доргабек Фарозович
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2006
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 172 с.

ДОНИШГОХИ ДАВЛАТИИ ХОРУГ БА НОМИ М.НАЗАРШОЕВ
академиям илмхои чумхурии точикистон БАХШИ ПОМИРИ пажухишгохи УЛУМИ ИНСОНЙ
Хусусиятхои лексикии «Сафарнома»-и Носири Хусрав
Ихтисос: 10.02.22 - Забонхои халкхои мамолики хоричаи Авру по, Осиё, Африко, бумиёни Америка ва Австралия (забони точикй)
барои дарёфти дарачаи илмии номзади илми филология
Ба хукми дастнавис
ФОЗИЛОВ ДОРЕАБЕК ФАРОЗОВИЧ
РИСОЛА
Рохбари илмй: доктори илми филология
Офаридаев Назрй
ДУШАНБЕ
Мундарида
Муцаддима
Боби І. Таснифоти семантикии лексикам
«Сафарнома»- и Носири Хусрав
1. Истилооти меъморй ва сохтмонй
2. Истилооти идтимой - сиёсй
3. Истшіщоти икдисодй
4. Калимаои ифодакунандаи ченаки
масофа ва фосилаи замонии одисао
5. Калимаои ифодакунандаи анвои гизо
6. Калимаои ифодакунандаи касбу унар ва шугло
7. Истилооти марбут ба дину маз>;аб
8. Номи пайгамбарон, имомон ва шахсиятои таьрихй
9. Номои моо ва вожаои марбут ба солшуморй
10. Истилооти илмию фаннй
11. Вожаои марбут ба таркиби неруои мусалла
12. Истилооти дарёнавардй
13. Истилооти оморй (статистики)
Боби II. Калимаои умумиистеъмолй, такмили семантикии лексикам
«Сафарнома»
1. Баррасии мавзуъ
2. Бижагиои лексикам феьлй
3. Калимаои архаистй
4. Истсъмоли синонимо
5. Омонимуо
6. Паронимо
7. Антонимо
Хулоса
Феристи адабиёт
Замима

Мудаддима
Асри X - XI дар таърихи тамаддуни халди форсу годик мардилаи нави эхе мадсуб меёбад, зеро дар ин давра шахсиятдои бузург ба мисли Абуалй ибни Сино, Абурайдони Берунй, Носири Хусрави Хубодиёнй ба арсаи таърих омаданд, ки дар рушду нумуъи илму фарданги эронй садми чашмгире гузоштанд.
Забони адабии порсии дари то асри X як давраи муайяни инкишофро аз cap гузаронд. Мадз дар ин давра услубдои забони адабй такмил ёфтанд. Бо он осори илмию адабии хеле зиёде таълиф гардид. «Нашъунамои илму фанни асри X, ки дар шароити истидлолияти давлатй ба амал меомад, дар асри XI низ давом намуд» [1.25,583]. Хаким Носири Хусрав чун мутафаккири бузург бо осори пурдимати фалсафй, маздабй ва ахлодй ба дайси ситораи тобноки илму фар дан г барои риводу равнади фарданги адабй с ад ми босазо гузошт. Аз сарчашмадои илмиву таърихй бармеояд, ки Носири Хусрав нисбат ба дамзамонони худ дар эдоди асардо ба забони форсй- тодикй, дам дар наср ва дам дар назм, пешдастй намудааст. Ба таъсири забони арабй дар ин давра нигод накарда, ÿ тамоми осорашро бо забони дарй (форсй - тодикй) эдод намудааст. Агар дар ташаккули лексикаи тиббй, фалсафй Абуали ибни Сино садми босазо гузошта бошад, пас истилодоти фалсафй, динй ва ахлодиро ба забони порсии дарй Хаким Носири Хусрави Хубодиёнй инкишоф дод. У яке аз мутафаккирони бардаста дар инкишофи истилодоти илмй ва умуман, лексикаи забони адабии асри XI ба шумор меравад. Аз руи нишондоди А.Н.Болдырев маълум мешавад, Ки таъсиру нуфузи забони араби то асри X11 хеле зиёд буд. «Албатга, дар асри XI1 на танхо таъсири забони араби дар Эрон, балки дар Осиёи Миёна низ хеле зиёд буд» 1.18,86.
Омузиши лексикаи асардои насрии классикони тодик имруз яке аз масъалахои мудимми забоншиносй мадсуб меёбад. Махсусан, солдои охир ба таддиди забони пурганои ниёгонамон бештар диддат до да мешавад. Таддиди амиди забон ва услуби осори гаронбадои калассикони тодик имконият медидад,

калимаи згарам-ро дар вадти ба далам додани сифати дасри султони К,охира истифода мебарад.
JÇapaM вожаи арабй буда, ба маънои дои мудаддас, зиёратгод маънидод шудаст. Дар асар ба маънои уарамсарои султон истифода шудааст: «... ва ин Ъарамро дад дарвоза аст бар руи замин ...» [3.3, 49].
Дар «Сафарнома» дар як дарвозаи ин дарамсарой бо номи алодида ба тафсил оварда шудаанд. Дар дои дигар муаллиф аз калимаи арабии дарам ва тодикии бустон вожаи наве сохтааст бо номи дарамбустон. Калимаи арамбустон ба маънии боги мансуб ба дарам омадааст, ки баъдтар дар забони дозира аз он вожаи бустонсарой низ ба вудуд омад: « ... ва дар дарами султон дарамбустонуосъ>. [3.3, 50].
Дангоми тасвири сифати хонаи Каъба Носири Хусрав вожаи арам-ço ба маънои «дар идотаи гирдогирди хонаи Каъба дар Макка, ки дар он датли динояткорон ва куштани дайвонот даром аст» [3.3, 32] мавриди истеъмол дарор медидад: «Ва дар ки дар Макка бошад, чун овози дочиён бишунавад донад, ки дари дарамкушуданд...» [3.3, 82].
Калимаи тафарруугоу аслан аз вожаи арабии тафарру% ки маънои сайругашт, саёдатро дорад бо пасванди исми маконсози -гоу сохта шудааст. Дар «Сафарнома» тафарруцгоу ба маънои истиродатгод, дои дамгирй шард ёфтааст: «... ва бар сари бомдо дам дарахт нишонда бошанд ва тафарруцгоууо сохта... » [3.3, 50].
Вожаи манзара дар асар нисбатан камистеъмол аст ва ба маънои тамошогох, дидгод, баландие, ки аз он до атроф намоён мешавад, меояд [2.13, 632]. Ин вожа инчунин ба маънои болохона ва турфа низ омада мегавонад: «... ва бинохои бисёр дар миёни об аст ва замини дарё санг аст ва манзарауо сохтаанд...» [3.3, 22]. Дар забони адабии муосири точик манзара дорой тобишдои нави маъной гардидааст.
1.8. Вожадои баёнгари дадму андозаи адсоми иморатдо:
Чиуилу панц тої;, тулаш ей арш, арз шонздау, шаш шибр, ей арш, чиуилу шаш арш, се газ, саду панчоу газ, уурби як фарсанг, уашт арш, дар гулу дар арз