Деятельность Галимджана Ибрагимова в области татарского языкознания

• Автор: Хакимов, Булат Эрнстович
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2005
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 259 с.

В.И.Ульянов-Ленин исемендэге Казан дэулэт университеты

ГАЛИМЖДН ИБРАЬИМОВНЬЩ ТАТАР ТЕЛ БЕЛЕМЕ 0ЛК0СЕНД0ГЕ ЭШЧ0НЛЕГЕ

10.02.02 - Россия Федерациясе халыклары телларе (татар теле)

Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэжэсен алу ечен эзерлэнгэн диссертация

Кулъязма хокукында

Хакимов Булат Эрнст улы

Фэнни житэкче -филология фэннэре докторы, профессор Ф.С.Сафиуллина

Казан
Эчтэлек
Кереш

I булек. Галимжан ИбраЬимовньщ татар тел белеме влкэсендэге эшчэнлегенэ

гомуми характеристика
1.1. Г.ИбраЬимовныц татар тел белеме елкэсендэге эшчанлеген ейранунен; гомумтеоретик нигезлэре
щ, 1.2. Г.ИбраЬимовныц лингвистик карашлары формалашуда биографик аспект
1.3. Г.ИбраЬимовныц лингвистик карашлары формалашуга Ьем эшчэнлегене тарихи-ижтимагый Ьам лингвистик ситуациянец таэсире
1.4. Г.ИбраЬимовныц лингвистик карашлары формалашуга Ьам эшчэнлегенэ гыйльми традициялэрнец таэсире
1.4.1. Г.ИбраЬимовныц лингвистик карашларына терки теллэрне гыйльми айрану традициялэренец таэсире
1.4.2. Г.ИбраЬимовныц лингвистик карашларына Кенбатыш Ьам Кенчыгыш гыйльми традициялэренец таэсире
1.4.2.1. Г.ИбраЬимовныц лингвистик карашларына Кенбатыш Европа Ьам рус тел белеменец таэсире
1.4.2.2. Г.ИбраЬимовныц лингвистик карашларына гарэп тел белеменец таэсире
1.5. Г.ИбраЬимовныц татар тел белеме елкэсендэге эшчанлегенец чорларга буленеше
1.6. Беренче булек буенча нэтижэлэр
П булек. Галимжан ИбраЬимов хезмэтлэрендэ татар теленец грамматик тезелеше
:• мэсьэлэларе
2.1 .Г.ИбраЬимовныц «Татар сарыфы» Ьам «Татар нэхуе» хезмэтлэре Ьам аларныц татар
грамматикалары тарихында тоткан урыны
; 2.2. «Татар сарыфы» Ьам «Татар нэхуе» хезмэтлэре тирэсендэ лингвистик бэхэслэр
2.3.Г.ИбраЬимов хезмэтлэрендэ татар теленец грамматик тезелешен тикшеру
2.3.1. Г.ИбраЬимовныц грамматика фэне Ьам аныц айрану предметы турындагы карашлары
2.3.2. Г.ИбраЬимовныц «Татар сарыфы» хезмэтендэ татар теленец суз теркемнэре системасын тикшеру
2.3.3. Г.ИбраЬимовныц «Татар нэхуе» хезмэтендэ татар теленец синтаксик тезелешен тикшеру
2.4. Икенче булек буенча натижэлэр
Ш булек. Галимжан ИбраЬимов хезмэтлэрендэ татар тел белеменец аерым тармаклары
усеше
3.1. Галимжан ИбраЬимовньщ татар теленец алфавиты Ьэм орфографиясен камиллэштеру
елкэсендэге эшчэнлеге
• 3.1.1. XX йез башында алфавит Ьэм орфография елкэсендэге ситуация

ф Ьэм Г.ИбраЬимовныц аца менэсэбэте
3.1.2. Г.ИбраЬимов хезмэтлэрендэ алфавит Ьэм орфография теориясенэ кагылышлы гомуми фикерлэр
3.1.3. Г.ИбраЬимов хезмэтлэрендэ татар имлясына тэнкыйди анализ
3.1.4. Г.ИбраЬимовныц орфографик принциплары
3.1.5. Г.ИбраЬимов Ьэм татар имлясын камиллэштеру элкэсендэ терле юнэлешлэр арасындагы бэхэслэр
3.1.6. Г.ИбраЬимов хезмэтлэрендэ татар имлясыныц усеш тарихын тасвирлау
* 3.1.7. Г.ИбраЬимов Ьэм латин алфавитына кучу тирэсендэге бэхэслэр
3.2. Галимжан ИбраЬимовньщ татар теле терминологиясе елкэсендэге эшчэнлеге
3.2.1. Г.ИбраЬимовныц терминология елкэсендэге теоретик карашлары
3.2.2. Г.ИбраЬимов хезмэтлэрендэ кулланылган лингвистик терминологиягэ анализ
3.2.2.1. Г.ИбраЬимов хезмэтлэрендэ кулланылган лингвистик терминологиянец генетик катламнары
3.2.2.2. Г.ИбраЬимов хезмэтлэрендэ кулланылган лингвистик терминнарныц ясалышы
ф Ьэмтезелеше
3.2.2.3. Г.ИбраЬимов хезмэтлэрендэ кулланылган лингвистик терминологиядэ синонимия
Ьэм купмэгьнэлелек куренеше
3.2.2.4. Г.ИбраЬимов хезмэтлэрендэге лингвистик терминнарныц хэзерге татар
тел белемендэ кулланылышы
3.3. Галимжан ИбраЬимовньщ татар теле тарихын тикшеру елкэсендэге эшчэнлеге
3.3.1. Г.ИбраЬимовныц терки теллэр усеше турындагы карашлары
3.3.2. Г.ИбраЬимов хезмэтлэрендэ татар эдэби теленец кулланылыш даирэсе мэсьэлэлэре
3.3.3. Г.ИбраЬимов хезмэтлэрендэ татар халкыныц этнонимы мэсьэлэсе
3.3.4. Г.ИбраЬимовныц гомумтюркологик карашлары
3.3.5. Г.ИбраЬимов хезмэтлэрендэ тел белеме тарихы мэсьэлэлэре
3.4. ©ченче булек буенча нэтижэлэр
Йомгак
Шартлы кыскартылмапар
Чыганаклар
9 Библиография
Кушымта 1. Г.ИбраЬимовныц лингвистик хезмэтлэренец тел белеме тармаклары буенча
буленеше
Кушымта 2. Г.ИбраЬимовныц лингвистик хезмэтлэрендэ кулланылган тел белеме
терминнары сузлекчэсе
Кушымта 3. Г.ИбраЬимовныц лингвистик хезмэтлэренэ язылган рецензияпэр
Ьэм авторныц аларга жаваплары
Кушымта 4. Гыйльми Узок татар редколлегиясе утырышларыныц беркетмэлэре
грамматикасында урын алган куренешлэрне эзлэу юнэлешендэ бара.
Татар халкыныц милли узады усеше белэн бэйле ревештэ, XIX гасыр ахырында татар теле мадрэсэлэрдэ да укытыла башлый, татарча язылган грамматикалар пэйда була. Шулардан беренчесе - Габделгаллэм Фэезхановньщ «Татар телигэ кыскача гыйльме сарыф» хезмэте [108].
Каюм Насыйриныд 1895 нче елда язылган «Энмузэя?» исемле хезмэте [78] татар грамматикалары тарихында гаять эЬэмиятле урын тота. Тулысынча традицион гарэп грамматикалары урнэгенда тезелган булса да, ул куп фэнни мэсьэлэлэрнец яцача чишелеше белан аерылып тора. Г.ИбраЬимов узе да татар грамматикалары тарихын нэкъ мена шушы хезматтэн башлап саный, ченки, аныц фикеренча, рус телендэге грамматикалар татарлар ечен язылмаган булган (VIII-! 10-111).
XIX гасыр азагында - XX гасыр башында дистэдэн артык татар грамматикасы язылган. Бу чорда, башлыча, «терки сарыфы» яки «терки нэхуе» дип аталган хезмэтлэр басыла [6; 52; 68; 76; 80; 135]. XIX гасыр азагы — XX гасыр башында язылган татарча грамматикалар гарэп грамматик традициясе йогынтысында булу белен характерлана, аларда гарап-фарсы алынмалары куп санда кулланыла [207, С. 11].
XX гасырныц икенче унъеллыгында гомуми милли кутарелеш шартларында татар грамматикалары авторлары арасында чит теллэр йогынтысыннан арыну тенденциясе кечэя. Бу чорда телчелэр оригиналь татар грамматикасын тезу, телнед «рухын» чагылдыру максатына омтылалар, Ьэм бу омтылыш куп кенэ натижалвр бирэ: татар телснен грамматик системасы чагыштырмача тулы тасвирлана башлый, хэзерге татар лингвистик терминологиясена нигез салына, мэктэп-мэдрэсэлврдэ татар теле ана теле буларак эзлекле рэвештэ укытыла башлый. 1910-1920 нче еллар арасында дистэдэн артык грамматик хезмэт басылып чыга, бу хезмэтларнед авторлары -Г.Ибрайимов, Д. Вал иди, Г.Сэгъди, Ш.Иманаев, Ь. Максуд и, Г.Нугайбэк, М.Корбангалиев Ь. б. [15; 16; 46; 56; 57; 66; 67; 83; 95; 96]. Шушы танылган галимнарнед кубесе бер ук вакытта тел белгече да, едэбиятчы да, мэшЬур