Творческий путь и просветительские взгляды Мирзо Сироджа Хакима

• Автор: Бокиев, Хамза Олимович
• Шифр специальности: 10.01.06
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2000
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 189 с.

МУНДАРИЧД
МУДАДДИМА
БОБИ
ЧАРАЕНИ МАОРИФПАРВАРЙ ДАР ДАЕТИ СИЕСИВУ ИЧТИМОН ВА МУХИТИ АДАБИИ БУХОРО ДАР ОЕОЗИ САДАИ XX
БОБИ II
І1ІАРХИ ХОЛ ВА САМТХОИ ФАБОЛИЯТИ ЗДОДИИ МИРЗО СИРО ЦИ ХАКИМ.
Фасли 1 .Зиндагй ва рузгори Мирзо Сиропи Хаким
Фасли 2. Мероси манзуми Мирзо Сироті Хаким
Фасли 3. Фаьолияти табибии Мирзо Сироци Хаким
Фасли 4. Мирзо Сироци Хаким аз саромадони
матбуоти тоцик
БОБИ III.
ЕОЯХОИ ИСЛОХОТХОХЙ В А МАОРИФПАРВАРИЙ МИРЗО СИРОЧИ ХАКИМ ДАР «ТУДА ФИ АХЛИ БУХОРО».
Фасли 1. Омилу ангезауои таьлифи асар
Фасли 2. Иньикоси акидихои маорифпарварй ва исло.хогпхохии Мирзо Сироци Хаким дар «Тухафи ахли Бухоро» 95
а)Таблигу таргиби мактабу маориф ва илму доншиуои дунявй
б)Ситоиши касбу хунир ва иштщоди цаулу нодонй 113
в) Таргиботи гояхои Ватину ваташшрастй ва инсондустй
г)Худидоракунии сиеси ва истиклолияти миллії
д) Тасвири вазьи машрута ва маїирутахоуон ва уимоми крнун
е)Масьалаи ободи, обу обери ва хифіи мууити зист 142
е)Хифзи едгориуои таьрихй ва фаруангй
ХУЛОСА
ФЕХРИСТИ АДАБИЕТ.

МУКДДДИМА
Адабиёти ибтидои садаи бистуми точик - ба адабиёти маорифпарварй номзад шудааст. Ин адабиёт аз дихати тули замон ва аз хайси хадми мероси адабй харчанд бузург набошад хам, аммо аз назари навоварй хам дар мазмуну гоявии адабиёт ва хам дар вазъи сабку услуби тозаи адабй,хусусан дар наср,аз мархилахои мухимтарини таърихи адабии точикон аст.
Адабиёти маорифпарварии ибтидои асри XX идомаи маънавй ва назариву эстетикиву бадеии хамон адабиёти маорифпарварие буд,ки асосхои фалсафй,ичтимой,сиёей ва бадеии онро дар нимаи дуввуми асри XIX Ахмади Дониш бунёд гузошта буд ва таъсири афкору акоиди фалсафию бадеии эдодиёти Дониш дар осори муосирон ва пасояндагони у хеле равшан инъикос гардид. Ин адабиёте буд, ки дар натичаи инкилоби фикрй ва чунбиши маънавии чомеаи феодалии Бухоро ба вучуд омада буд.
Пасояндагони ин чунбиши адабй, ки наели чавони адабиёту тамаддуни точик махсуб мешуданд, дар огози асри XX дар шароити нави сиёсиву ичтимой, дар мухити тозаи маънавию маданй на танхо афкору орои маорифпарварони асри гузаштаро идома доданд, балки дар шароити нави ичтимоиву сиёсй ба он шаклу мундаридаи нав дохил намуданд.
Дар ибтидои асри XX хам дар Туркистон ва хам дар аморати Бухоро бо таъсири чунбиши мусулмонони Русия ва дисман кишвархои хоридй чараёни ислохотчуй ва тарадихохй пеш аз хама дар сохаи мактабу маориф огоз гардид. Ин чараёни ислохоти мактабу маориф ва системаи таълими ибтидоиву олй бо чунбиши ислохи мактаб ва таъсиси мактабхои нав махдуд нагардид. Ин чараён, ки дар водеъ хам аз ислох ва ташкили тартиби таълими нав шуруъ туда буд, охири охирон ба чунбиш ва индилоби ичтимой низ наздик гардид. Зеро он ислохоте, ки

маорифпарварони ибтидои асри XX пешниход намуда ва барои он ба мубориза бархоста буданд, ба асосхои сиёсиву идтимоии чомеа низ дахл мекард. Аз ин рост, ки хдракати маорифпарварй.саъю кушиш барои ташкили мадтабхои нав ва таълифи китобхои дарсй ба мудобилати сахти уламои муртадеъ ва ахли мутаассиби дин,ба суи амали хукуматдорони хам махалй ва хам мустамликавй ру ба ру омад.
Мухиту шароити домеаи аморати Бухоро махсусан барои таргиб ва таблиги афкору андеша ва дунбишдои маорифпарвариву ислохотдуй душвору мушкил буд. Дар аморати Бухоро таъсири уламои дин ва фадехони мутаассиб дар домеа хеле пурзур буд ва хар як падидаи навдуй дар дабхаи маънавиёту афкори идтимой дучори иртидои сахт ва таассуби дахолатомези табакаи уламои суъ мегардид. Амалдорони амир ва худи амир хам ба дунбиши маорифпарварй бо назари адовату бегонагй назар мекарданд ва ин дараёнро барои сохти аморат як хатари бузурге медонистанд. Аз ин дост,ки дар Бухоро ба дунбиши ислохотдуй ва маорифпарварй пайвастан дасорат ва дуръати фавдулодцаи маънавй ва дисмониро такозо менамуд.
Дар ибтидои аср ба майдони дунбиши нави маорифпарварй мисли Айнй, Хрмидходаи Мехрй, Ахмаддони Х,амдй, Абдулвохиди Мунзим ва дертар Абдурауфи Фитрат шахсоне баромадандди фаъолияти идтимой ва эдодиёти бадеии онхо дар торикистони Бухоро дун соидае равшанй ва нури маърифат пош медод. Дар ин саф яке аз симохои бардаста Мирзо Сироди Хаким низ буд,ки зиндагии кутох,аммо дурахшони у дар хаёти идтимой,сиёсй ва мадании он давр надши намоёне гузошт.Эдодиёт ва фаъолияти ÿ дар дунбиши маорифпарварй як мархилаи мухимме буд. Аммо мутаассифона хаёт ва эдодиёти ин марди шоиста ва хусусан афкор ва адидахои маорифпарварии у ба як тарзи мукаммал ва муназзам дар адабиётшиносии мо то имруз таддик нагардидааст.
Родеъ ба хаёт ва фаъолияти Мирзо Сироди Х,аким нахуст маълумоти мухтасарро Х°йй Неъматуллои Мухтарам додааст.Дар «Тазкират-уш-

кадом ба як коре машгул буданд. Баъзехо дукондорй,баъзехо кафшдузй,хайётй,алакбандй туфбофй,кулохдузй ва дар як кору санъате доштанд,ба чуз Мирзо Сироч: ва монанди у ду се нафари дигар ,ки азизи падар ва аз омухтани хунаре дар канор монда буданд. «Ин таксир (нуксон) дам аз падарони мо буд,ки ба мо илму хунаре наомухта ба моли дуне иктифо карданд».(82.157). Мирзо Сироч дар махбасхона ба ху їлосае омад,ки аз миёни хама касбу хунархо ба бавдолй ва чойфурушй шугл варзад.Зеро ки дар махбасхона бакколй ва чойфурушй ривоч дошт. Мирзо Сироч барои амалй намудании фикри хеш назди Х,очй Барот ном бадахшй ки дар бандихона муддате боз дукони бакколй ва чойхона дошт, рафта арзи хол намуд Х,очй Барот пешниходи уро хабул кард ва дукони бузургеро аз бандихона ичора гирифта машгули касби бакколй шуданд,ки корашон омад карду савдои бандихона хамаруза дар тараккй буд.
Сабаби ба хабс гирифтор шудани Мирзо Сироч хангоми муоинаи чизу чорааш дар сархадот он буд.ки аз байни чизу чорааш дайдхои хотироти сафариаш пайдо гардид. Ин кайдхои сафар дар дафтаре бо хатхои форсй ва русй нигошта шуда буд. Ана хамин кайдхои сафарияш боис гардид,ки нависандаи сайёх бегунох дохили махбас гардад.Дар махбаси «Сарои Аминуддавла» зиёда аз дах мох Мирзо Сироч махбаси гашта,дар ин муддат дар махбас дукондорй карда рухсати ба шахр рафтуомад карданро гирифт ва бо мардум муошират пайдо намуд. Боре аз Бухоро ба номи амир Хдбибуллохон мактубе омад,ки дар он бегунохии Мирзо Сироч кайд гардида буд . Амир Х^абибуллохон баъди хондани махтуб уро аз хабс озод карда,тухфаи зиёде ва се хазор рупияи афгонй низ хадя кард, хамчунин ваъда дод,ки хамаи чизу чораи мусодира шудаи уро бар мегардонад. 16-июни соли 1905 Мирзо Сироч бо муаррафиномаи амири Афгонистон дар чайб ба суи Бухорои шариф равон шуд.Дар бозгашт аз Бомиён, Тошкургон, Мазори Шариф, Термиз, Чорчу дидан намуда ба тарзи зисту зиндагонии мардум шиносой пайдо кардааст.Бо хамин сайёхати дуввум ва пурмочарои у ба Эрону Афгонистон интихо меёбад.