Народные поэмы в "Шах-наме" Фирдоуси

• Автор: Кадирова, Мухаррам Саиджафаровна
• Шифр специальности: 10.01.03
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2009
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 168 с.

ДОНИШГОХИ МИЛЛИИ ТОДИКИСТОН
Ба хукми дастнавис
ЦОДИРОВА МУХАРРАМ САИДДАЪФАРОВНА
ДОСТОНОИ ОМИЁНА ДАР «ШОХ,НОМА»-И АБУЛКОСИМ ФИРДАВСИ
Рисола барон дарёфти дарадаи илмии номзади илми филология аз руи ихтисоси 10.01.03 - Адабиёти халкхои мамолики хоридй
(адабиёги годик)
Рохбари илмй: доктори илмхои
филология, профессор Шарапов Худой
Душанбе
МУЦАДЦИМА
Шохдитоби Абулкосими Фирдавсй «Шохнома» дар таърнхи достонсарой, шеъру суханварй ва умуман, дар хаёти фархангии мардуми Эрон макоми багоят баланд дорад. Дар бораи мавдеи «ПІохнома»-и Фирдавсй дар таърихи хаімосаи миллим Эрон, заминахои ба вучуд омадани он, таърихи таълиф ва такдири минбаъдаи ин ujoxacap асару макрлахои зиёде нашр шудааст. Е.Э. Вертеле гуфтааст, ки дар бораи хар як мавзуъ ё достони «Шохнома» асари чулого на навиштан мумкин аст(57,81). Дар хдкикдт, то и мру з дар ин бора садхо китобу рисола ва хазорхо мадола навишта шудааст. Ба чопи интикрдй ва матни илмии ин асари калондадм донишмандони Аврупо, Русия, Эрон, Хдндустон ва Тодикистон даст задаанд ва дастовардхо бисёр доранд. Бо в у чуди ин, донишмандони пажухишгари ин асари бузург хануз дам аз натичахои тахдик, ва хам аз матни илмии «Шохнома» каноатманд нестанд.
«Шохнома» таърихи шохон аст. Дар он аз 48 подшохи эронй аз замони асотирию ривоятй бо номи Пешдодиён то замони пахлавонй бо номи Каёниен ва подшохони маълуми таърихй ёд карда мешавад. Аммо мадсади Фирдавсй танхо бозгу кардани таърих нест. Хддафи шоир аз наср ба назм баргардонидани ахбор, кисса ва достонхои кадимй низ нест. Дар шархи хадафи Фирдавсй аз таълифи «Шохнома» донишманди эронй Кддамалии Сарромй мегуяд: «Кори бузурги Фирдавсиро метавон табдили ривоёти парокандаи асотирй, хамоей ва таърихй ба адабиёти достонй донист. Хдмон гуна ки трожедипардозони Юнон ва Рум бар асоси ривоёти асотирй шохкорихои мондагори хешро офаридаанд, Фирдавсй бар бунёди ин гуна ривоёт абар достонхои Рустам ва Сухроб, Рустам ва Исфандиёр, Сиёвуш ва Судоба, Фуруди Сиёвашон (ва дигарон)-ро халд кард» (123, 44). Сарромй дар идомаи ин мулохизахо изхор мекунад, ки ин достонхо дар ривоёти кухан чунин холати мушаххаси достонй надоштанд. Фирдавсй гуфгушунуфтхои муносиби миёни хахрамононро бо ифодаи мантикд кирдору рафторашон ва

сарохдти андешахо ва ороишхои хунарй васл дода, онхоро ба сурати достонхои дилангез даровард (123, 45).
Фехристе, ки Кдцамалии Сарромй сохтааст, 63 достонро дар бар мегирад. Достонхои комил маъмулан мукадцима доранд. Чунин достонхо аз нигохи дихати хадм ва доираи кдхрамонон ба роман монандй доранд. Аз ин ру метавон гуфт, ки достонхои «Шохнома» аз нигохи хадм ва вежагии чпхатхои шаклню маъной аз роман, кисса ва хикоя ё достонхои кутох иборат мебошанд. Mo дар тахлили достонхо ин дихати масъаларо аз назар дур наандохтаем. Дамъи достонхо аз дониби К,адамалии Сарромй ба 17 навъ табакабандп шудаасг: асотирй, пахлавонй, таърихй, омиёна, размй, ошикона, шоирона, орифона, сиёсй-идтимой, ахлодй, фалсафй, вокеънамо ва рамзй, гамангез, шоду гамангез-шод, хафтхонхо. Дар ин табакабандй достонхои омиёна, бо вудуде ки дар дойи чахорум омадаанд, аз дихати микдор шояд аз хама навъхои дигари достонхо бештар бошанд. Достонхои асотирй аз дихати таърих, пайдоиш ва хусусияти шаклй аз хама кадимтаранд.
Сарромй акида дорад, ки дар рузгорн Фирдавсй ойинхои кадимии эронй манъ будаанд ва pÿ ба завол нихода, асотири онхо бо рухи замон созгор набудааст. Ба ин сабаб Фирдавсй ба онхо майли тамом надоштааст. Аз дониби дигар, бисёр асотири эронй ба шакли пахлавй навишта шуда буданд ва Фирдавсй аз онхо огохии кофй надошт. Андешахои асотирй барон замони Фирдавсй муносиб набуданд, он замон устураро чизи дуруг мепиндоштанд (123, 63-64). Сарромй достонхои зерини «Шохнома»-ро асотирй медонад: Достони Пайдоиши оташ, Заххоки мордуш, Бар осмон рафтани Ковус, Аквондев, Искандар ва Кайди Х,индй, Искандар ва мохии гулпайкар, Кирми Хафтвод ва Талханду Гав (123, 65).
Достонхои пахлавонй шукухмандтарин достонхои «Шохнома»-ро ташкил додаанд. Ба кавли Сарромй «он даста аз достонхои ин манзумаи бемонанданд». Х°дисаи аслии ин достонхо мехр ва кпн аст. Ин достонхо
ба шарху тафсир ниёз надоранд ва хирад онхоро ба осонй мепазирад.

Боби II. ДОСТОНИ КУТО* Ё ДИКОЯТИ ОМИЁНА ДАР «ШОДНОМА»
Азбаски хам достонхо ва хам хикоятхо дар «Шохнома» ба унвони достон зикр шудаанд, мо дар коми ин боб истилохдои «достоин кутох» ва «хикоят»-ро ба кор бурдаем. Нахустин чизе, ки ба номи хпкоят метавонад номбар шавад, хамон муя ва гамгусории Рудоба дар марги Рустам аст ва мо ин бобро аз баёни он отоз мекунем.
1. Достони эътисоби і изои Рудоба. Сути Рустам дар Спнстон ба як сол давом кард. Рудоба рузе ба Зол гуфт, ки аз супі Тахамтан бинол, зеро аз бозе офтоб чахонро равшан кардааст, касе аз ин руз тпратар надида. Зол ба у посух дод, ки там бо нохурдан ба поён намерасад. Рудоба дар кадр шуд ва савганд ёд кард, ки харгиз «танам хобу хурд» нахохад ёфт. (34, 455). Як хафта равонашро бо дони Рустам нигах медошт ва чизе намехурд. Аз нахурдан чашмонаш торик шуду танаш борик. Дар чое мерафт, парастандае чанд (хидматгорон) ба дунболаш буданд, то ба у газанде нарасад. Дар охири хафта хирад аз у дур шуду ва дар асари девонагй мотам барояш сур гашт. Ба матбах рафт ва »мори мурдаеро дар об дид. Сари морро гирифт ва онро хурдан мехост. Парастанда ба гиря мор аз дасташ рабуд ва Рудоба ро дар канор гирифт. Уро ба айвон бурданд. Пас хону хуриш оварданд. Дар чиз то сер шудан хурд ва чогахи нармаш андохтанд ва хоб рафту аз андуху ранч баросуд. Пас аз хоб низ хуриш хост. Аз хар навъи хурданй ба пеши у бисёр бибурданд. Бихурд. Сипас ру ба Зол овард:
Чу боз омадаш ууш, бо Зол гуфт,
Ки «Гуфтори ту бо хирад буд цуфт.
Хар он кас, ки ÿpo хуру хоб нест,
FoMU марг бо чашну сураш якест.
Бирафт уву мо аз паси у равем,
Ба доди Цауонофарин бигравем» (35, 456),