Вклад Туракула Зехни в развитие таджикской науки и литературы

• Автор: Олимова, Парвин Надиржановна
• Шифр специальности: 10.01.03
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2009
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 183 с.

Академиям улуми Думхурии Тодикистон Пажухишгохи забои ва адабиёти ба номи Абуабдуллохи Рудакй
Ба хукми дастнавис УДК:
Олимова Парвин Нодирдоновна
САМИ ТУРАКУЛИ ЗЕХНИ ДАР ИНКИШОФИ ИЛМУ АДАБИ ГОДИК
аз рун ихтисоси 10.01.03-Адабиёти халкхои кишвархои хоридй
(адабиёти тодик)
РИСОЛА
барои дарёфти дарадаи илмии номзади илми филологи
Рохбарони илмй: академики АУ ДТ
~д;октори илмхои филологй Мухаммаддон Шакурй
номзади илмхои филологи Нурмахмад Одинаев
Душанбе
НАДША:
МУДАДДИМА
БОБИ 1. ЧЕДРАИ ИЛМЙ ВА АДАБИИ ТУРАУЛИ ЗЕДНЙ
Фасли 1. Даёт ва фаъолияти эдодии Т. Зехнй
Фасли 2. Т. Зехнй аз аввалин муаллифони китобхои дарсй ва
дастурхои таълимй
Фасли 3. Дамкории илмию эдодии Т. Зехнй бо адибони
ибтидои асри XX
Фасли 4. Баррасии масъалахои идтимой ва таргиби гоях,ои
худшиносии миллй дар мадолахои солхои 20-уми Т. Зехдй
Фасли 5. Фаъолияти баъдидангии Т. Зехнй дар Тодикистон
БОБИ 2 ТУРАДУЛИ ЗЕДНЙ ВА МАСЪАЛАДОИ ЗАБОНИ АДАБЙ
Фасли 1. Сарнавишти забони адабии тодикй ва афкори Т. Зехнй
оид ба ин масъала
Фасли 2. М авдеи Т. ЗехнФ дар масъалаи табдили алифбо ва
мубохисаи забони адабй
Фасли 3. Сахми Т. Зехнй дар омузиши лексикологияи забони адабии
хозираи тодикй
БОБИ 3. САДМИ ТУРАДУЛИ ЗЕДНЙ ДАР ПАЖУДИШИ АДАБИЁТИ КЛАССИКИИ ТОДИК
Фасли 1. Т.Зехнй аз аввалин пажухишгарони эдодиёти
устод Рудакй
Фасли 2. Тадкдки хавзаи адабии Самарканд аз нигохи
Т. Зехнй
Фасли 3. Зарурати баррасии данбаи хунарии шеъри тодикй дар
пажухиши Т. Зехнй
Фасли 4. Аввалин таълифоти Т. Зехнй оид ба санъатхои бадей,
аруз ва хофия
ХУЛОСА
РУЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА
МУЦАДЦИМА
Мухимоти пажудиш. Дар охири солхои 50-уми дарни гузашта, сиёсати яккатози столинй хотима ёфта, дар фазой илму хунар то андозае озодии нисбй ба вучуд омад. Тадридан бозори куднафурушони до л абй, рузгори адабиёти беруху умумй касод шуда, ба сари ахли илму адаб ичборан бор намудани барномахою даъватхои хизбу давлат, мавдумгуй, андешахои мучарраду мутлад, шиорзанидои мадз ба тандид дучор шуд. Дарводеъ, барои таддиди бегаразонаи водеият, баёни эдсосоти гарму самимй ва андешахои бикру боарзиш шароит фарохам омад. Комилан равшан аст, ки чунин имконияти чустучу, дигарандешию ростгуй, ошкор кардани нудсонхои хаёти чомеа ва озодманишй баъд аз Анчумани XX хизби хукмрони коммуниста (1956) фарохам омад. Ин анчумани таърихй завлонахои сиёсати столиниро баршикаста, суханро аз долабхои сангини идеологй рахонид ва ба ахли илму адаб як андоза имконияти озодона сухан карданро фарохам овард. Дар ин замина назари добили таваччух он аст, ки дар як эчодкор мекушид бо андешахои бикр ва бузургдошту эхтироми арзишхои миллии фарханги бостонй пайродаи хоси худро дар майдони сухан дошта бошад. Чунин тарзи нигориш ба адли пажухиш зарурияти консепсияи нави таддидро ба вучуд овард. Зарурияти биниши тандидй нисбат ба мазмуни ичтимоиву сиёсии дар адабиёт ба хости зимомдорони давр тасвиршуда ва ошкор сохтани модияти аслии водеадои асосии солхои 20 то 50- и асри XIX ба миён омад. Аз ин pÿ, раванди инкишофи чомеаро бо диди тозае инъикос намудан ва бо ин дадаф собитдадамона дарку фадмиши водеии зиндагиро куллан тагйир додан аз вазифадои асосии адабиётшиносй ба дисоб мерафт.
Дар чунин як замони тадцирсоз як гуруд мудаддидон бо диди наву назари тоза ба майдони сухан ворид гаштанд. Аз чумлаи ондо, Турадули Зехнй (1891-1983) бо захираи давии дониш ва шавду даваси беандоза ба таддиду омузиш, ки бо вучуди зарбадои хунини сиёсати сталиниро дар худ сандидан заррае накоста буд, собитдадамона боз вориди арсаи илм гардид. Фаъолияти илмию адабии Зеднй асосан аз солдои 20-уми асри

тоникон равона карда буданд. Амир бо ягон бидона равшанфикрони тодикро ба задухурддо ва кашмакашдои гурудй кашида, мехост як гурудй ондоро ба зиндон кашад. Ин сабаб шуд, ки моди апрели соли 1917 нунбиши ислодотталабй (маорифпарварй) дар Бухоро шикает хурд, таракдипарварон ба хдр тараф пароканда шуданд. Дар ин парокандагй зарари асосй ба сари равшанфикрони тоник омад. То даранае расид, ки баъзе равшанфикрон аз тоник будани худ ру тофта, ташвидкунандагони мактаби узбакй гаштанд. Аз чумлаи ондо, Х,одй Муъин, Абдудодир Мухдццинов, Мунзим, Бектош тоник буданашонро инкор мекарданд, вале баъдан аз надиди пантуркист будани худ низ пушаймон шуданд. Дар дамон давра Фитрат дар Самарканд сармухаррири рузномаи узбакй (Хуррият) гардида, низ ба равняй пантуркистй гаравида буд. Хддафе ки дамон солхо равшанфикрон ба миён гузошта буданд, дар нимарох монд. Аз ин ру, шикасти индилоби маданй дар Бухоро шикасти тоником шуд. И ндилоби сиёсии мусаллахонаро пантуркистон бо сарварии русхо ба вунуд оварда, тамоми дастовардхои индилобиро ба манфиати худ истифода намуданд. Аз соли 1920 то соли 1924 равшанфикрон адидадои худро ба забони узбакй иншо менамуданд, зеро ба тоникй сухан гуфтан ва ё даре додан мамнуъ буд. Соли 1924 дубора аз хисоби маорифпарварони шикастдидаи тоник наели дуюми маорифпарварй ба нунбиш омада, даъвои истидлолияту худшиносии миллй намуданд, ки сарвари онхо устод Айнй буд. Тадсимоти худудхои миллй ва ташдилёбии Чумхурии мухтори шуравии Тоникистон барои рушди маорифи тоник имконияти бештаре фародам овард. Акнун мебоист бар пояи рудияи худшиносии миллй ва мутобид бо сиёсати шуравй индилоби маданй ба амал овард. С. Айнй дар яд мудцати кугод зиёиёни пешдадами точикро аз афсурдарухй радонида, дар атрофи худ ба кор дар содаи маориф сафарбар намуд. Ташкили мактабдои тоники, рузномаю маналладо ва тадияи китобдои дарей ба зиммаи наели дуюми маорифпарварй, хосатан ба устод Айнй ва пайравони у вогузошта шуд. Бо сардорй ва талошдои устод Айнй колбади забони адабии тоник бар пояи забони рузи мардуми Бухорою Самарканд рехта шуда, дар заминаи он