Идейно-художественные и стилевые особенности башкирских саяхатнамэ XVIII - начала XX веков

• Автор: Байбулатова, Гузель Ирековна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2011
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 172 с.

БАШ-НОРТ Д0УЛ0Т УНИВЕРСИТЕТЫ

"Нулъязма хокурында

Байбулатова Гузэл Ирек кы?ы

XVIII - XX БЫУАТ БАШЫ БАЩ-КОРТ С0Й0Х0ТНАМ0Л0РЕНЕН ИДЕЯ-ХУДОЖЕСТВО Ь0М СТИЛЬ

УЗЕНС0ЛЕНТ0РЕ

Специальность -10.01.02 - Рэсэй Федерациябы халыктары

э?эбиэте (башкорт ээбиэте)

Филология фэндэре кандидаты рилми дэрэжэбенэ диссертация

Билми етэксе-филология фэндэре доктбры, проф. М.Х. И?елбаев

ефе-2011
ЙЭКМЭТКЕБЕ
Инеш
Беренсе булек. XX быуатка тиклемге башкорт э?эбиэтендэ сэйэхэтнамэ жанры формалашыуынын социаль-тарихи ерлеге, эволюциябы, идея-эстетик сыранактары бэм терзэре
Икенсе булек. XVIII - XX быуат башы башкорт сэйэхэтнамэлоренед идея-тематик йекмэткебе бэм проблематикабы
всенсе булек. XVIII - XX быуат башы башкорт сэйэхэтнамэлэренед художество уренсэлектэре Иэм стиле
Йомраклау
"Кулланылран эдэбиэт исемлеге

I Kill! Ш nil 11(1 li II II t III it I i lilt IL II 11 I tt I i tl I i ill If i i i !l i I It Hi I У Hi I i Lit i I Hi 1 I ША
ИНЕШ
Башкорт эрэби мирарында эрэбиэтеберред нигер ташын тэшкил итеррэй комарткылар байтак. Уларрыд hap беребендэ милли hyp сэнрэте урешенед айырым этабын курергэ була. Бер фан да, уренед тарихи уткэненэ, ярма комаргкыларыда кур балмай тороп, артабан удышлы урешэ ал май. Теге йэки был куредеште адлау есен тэу сиратта уныд килеп тыуыу сэбаптэред бэм шарттарыд, бегедге кенгэ тиклемге уреш этаптарыд тикшереп, бырымта ябау карак. Эрэбиэттед уреше лэ ошо канундарран азат тугел. Шуныд есен да уныд формалашыу уренсэлектэрен бэм сыганактарын тарихи курлектэн карау мансатка ярашлы.
XVIII быуат - XX быуат башында Башкортостан ерлегендэ хакимлык иткэн ижтимаги-сэйэси ысынбарлык шул вакыттагы эрэбиэт торошона йоронто ябамай калмаган. Был осорра башкорттар арабынан дин тоткан кешелэр, муллалар, хажирар, миссионеррар - дин таратыусылар кубэйэ башлай. Терле юл йереурэррэ, ил-еррар буйлап сэйэхэт иткэндэ курган, кисергэндарре хикайэ итеу традициябы тыуа. Тал ошондай ярмалар хэрерге кендэ сэйэхэтнамэ, хажнамэ, юлъярма атамалары менан билдэле. Бындай ярмаларрыд авторрары юлда кургэн-ишеткэндэрре коро теркэу менан гена сиклэнмэйрэр, уларры тасуирлап, бетен бер сюжет рауешенэ короп, хикэйэлэп яралар. Tan шуга кура художестволы алымдар яррамында терелгэндэрен гена эрэби эрэр итеп KapapFa хакыбыр бар.
Бэрэттэ, сэйэхэтнамэлэррэ сэйэхэтсе-автор алыр илдэр, таныш булмаган еррэрред тэбирэте, унда йэшэгэн халыктаррыд тормошо турабында бэйэн итэ. Эмма кайбы беррэренед йекмэткебендэ тарихи хэл-вакираларрыд да сарылдырылыуы,

6epehe. Шулай ук уларза “юл” тешенсэбенэ бэйле HbiFbiHFaH бузбэйлэнештэрзед - юл башы, юл буйы, юл куйыу, юлдар сере, юл булеу, одон юл, куп юлдар узыу, юл башлау h.6. - юлдыд, сэйэхэт итеузед характерын билдэлэузэге эбэмиэте бабалап беткебез зур.
Был банап утелгэн узенсэлектэр айырыуса афористик жанрзарза йыш кузэтелэ. Сенки, белеуебезсэ, юл йереу - кешене бынап карау, уныд кемлеген таныу есен ид кулай ысул: Юл белгэн KapyaHFa кушылмар; K)nFa юпдаш алып сык; KDnFa сыккан юлда калмар; Юлда 6apFaH азашмар; Юлды йерегэн едер; Юлын белгэн арымар; Юл хэлен юлсы белер; 'Кайтыр юл кырка тойолор; Алтын кербэ, фэрештэ юлдан CbiFbip; Ат йеретмэй, юл йеретэ; Урманлы юл - бер кат тун1 кеуек мэкэл бэм эйтемдэр эйтелгэндэргэ кеуэт. Был йэбэттэн йомактар - юлды кинэйэлэп сагылдырыусы поэтик алымдарзыд асык миралы булып торалар:
1. Килдем, килдем,
Тышка куйып индем;
2. Барам-барам - башы юк,
Осам-осам - осо юк,
Бетмэй зэ, югалмай за;
3. "Кайынлык аша кайыш аркалык;
4. Озон дилбэгэне йыйып булмай;
5. Бер TayFa менеп китэ,
Бер тубэн тешеп китэ,
Донъяны киреп утэ б.б
О инде башкорт халык экиэттэренед бэр беребендэ тиерлек юл мотивы - тормош моделе, изге бэм сакраль арауык, донъяны билдэлэусе айырым субстанция. Шуга ла yFa карата тейешле
1 Башкорт халык ижады. Мэкэлдэр Бэм эйтемдэр. - 0фе: Башкортостан китап нэшриэте, 1980. - 257-259-сы б.
2 Башкорт халык ижады. IX том. Йомактар. - 0фе: Китап, 2007. - 369-сы б.