Художественное отражение философии ат-Таухид в "Киссаи Йусуф" Кул Гали

• Автор: Нугманова, Нурия Мидхатовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2003
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 189 с.

Эчтэлек
Кереш
Беренче булек
Эт-Тэухид дини-фэлсэфи кузаллауларына бвйле рэвештэ Кол Галинен, «Кыйссаи Йосыф» дастанында яктыртылган мосьолэлэр.
1.1. Эт-Тоухид фэлсэфэсенец теоретик нигезлэре
1.2. «Кыйссаи Йосыф» поэмасында Аллайы Тэгалэнец эз-Зат 1юм вс-сифатларыньщ гэудолэну узенчолеге
1.3. Эт-Тэухид йэм эсэрдэ потларга каршы керэш антиномиясе
1.4. ЯЬудлэр белэн меселманнар арасындагы каршылыкларны хэл итудэге толерантлык
1.5. Эт-Теухид Ьэм экзистенциаль мэсьэлэлэр
1.6. Йосыф белэн Йагъкуб образлары мисалында пейгамбэрлек-
нэбилек серлэренец чагылышы
1.7. Йосыф тезегэн идеаль дэулэт белэн ислам эммэте
арасындагы уртаклыклар
II булек. Тэухид жанрында образлар системасы
2.1. Кол Галинен; «Кыйссаи Йосыф» поэмасында
Аллай Ьэм кеше мвнэсэбэтлэре
2.2. Фэрештэлэр - Аллайы белэн кеше арасында бэйлэнешлэрне оештыручы затлар
2.3. Эсэрдэ пэйгамбэрлэр образынын, бирелеше
2.4. Дастанда жен-пэрилэр сурэтлэнеше
Йомгаклау
Кушымта
Библиография 177-189 б.

Кереш Эшкэ гомуми характеристика
Теманьщ актуальлеге. XX гасыр азагьгада - XXI гасыр башында едобиятка дини-ехлакый кузлектен якын килу бик те ойомиятле мосьоле булып кен твртибене килеп басты. Бу куренешне одвбиятньщ асыл нигезлеренв кайту ЙЄМ эдэби барышны объектив ейрвнугэ омтылу дип бэялвргэ кирок. Октябрь инкыйлабына кадэрге татар вдвбияты, гомумвн, Шорекъ традициялвре белой аерылгысыз бербетен тошкил ито. Кайсы гына татар язучысы иж;атына мережа гать итмик, Коръон йом ходислордоге фикерлор, образ-суретлвр одоби осорлор тукымасына утеп керо йом гомумкешелек кыйммвтлеренен, синтезы буларак, укучыга токъдим ителв. Бугенге татар жрмегатьчелеге иждимагый-сояси, икътисади-модони тормышта кечоеп киткон охлакый бозыклыклардан, кыргыйлыктан, вохшилектон арыну йом котылу юлларын эзли йом барлый.
Ижтимагый ацньщ чагылышы булган матур одобият гасырлар довамында дини кузаллаулар белон тулыланган, Коръендоге идеялорне куотлоуче йом ин-саннарга житксруче рухи байлыкка оверелгон. Шул ровешчо, сонгатьчо фи-керлоу йом дини-охлакый кыйммотлор бер-берсе белон симбиоз бойленешто херокот итконнер. Бер яктан, дини кузлектен деньяны танып белу суз сонгате аша тьщлаучыга житкерелгон; уз чиратында, дини символлар йом суротлор одоби осорне фикри йом сонгати ачышлар белон баету чарасы вазифасын да утогон. Еш кына дини геройларньщ гыйбротле, серле, сихри язмышлары одоби осорнец сюжет нигезено салынган йом яца эчтолек белон баетылган. Ислам дине мифологиясе, тарихы, эстетикасы йом этикасы белон берегеп ускон урта га-сырлардагы татар едебияты - моца ачык мисал. Кызганыч ки, коммунистик идеология озак еллар довамында бу бойлонешне инкяр итеп килде. Эдобиятны диннон ясалма ровешто аерырга тырышу кешенец рухи ботенлеген таркатуга китерде. Атеизм Аллайы, фэрешто, пойгамборлорне гено тугел, кеше субстан-циясен тошкил иткон жав кебек тешенчолорне да кабул итмоде. Шунлыктан

кеше матдэ кебек кабыкка кертеп бикленелде, аныц мацгелек белан байланеше 1гам бербетенлекне тэшкил иткан фикере юкка чыгарылды. Омма атеизм кебек куренешлэр чикле бер вакыт кысаларында гына хекем сера ала. Ул иртэме-соцмы мацгелекне символлаштырган эт-Тэухид кузаллаулары алдында эреп югалуга дучар.
Мэжусилектон ислам диненэ кучу борынгы бабаларыбыз тормышында узгарешлар китереп чыгарган: гомумкешелек кыйммэтларе, хакимият
мэсьэлэсе яцача хал ителган, кешелэр арасындагы менасабатлар узгэргэн. Психолог йам философ Фромм фикеренча: «... дини мэсьэла - Алла масьалэсе гена тугел, а кеше мэсьэлэсе да: дини тэгълиматлар йам символлар кешелек туплаган тожрибанс айтерга телау омтылышы булып тора. Символлар систе-масы - мода ишара гена, алар аша без кешелекнец асылы турында нэтиже ясый алабыз»1. Чыннан да, берлек йам куплек кебек категориялардэ кешелекнец да бердэмлеге, яиса, киресенча, таркаулыгы кузэтеле. Берлек Ьам бердэмлеккэ ирешу - катлаулы процесс. Аллайынын барлыгын Ьам Берлеген тануга таба хэрэкэт иткендэ можу с илек политеизмына чик куела, лакин шул ук вакытта монотеистик диннарнец узара каршылыгы да килеп туа. Бугенге кенда жир шарында яшэуче халыклар йам алар тоткан диннэр арасында цивилизациялэр барелеше дигэн мэсьалэ калкып чыкты. 2001 елныц 11 сентябренда Америка-дагы террор актлары ислам диненэ, моселманнарга карашларны тискаре якка узгартте. Америка философы Ьам сэясэт белгече Самюэл Хантингтон килачэктэ еченче Бетенденья сугышы мэданиятлэр кераше рэвешендэ башла-нып китарга мамкин дигэн бахэсле Ьам куркыныч фикер эйтте2. Элега христиан, индус-буддистлар йам ислам дине тарафдарлары арасындагы бэрелешлар арта гына бара. Галимнар фикеренча, килэчакта монотеистик диннарнец узара толерантлыгын саклаганда гына кешелек жрмгыяте андагы терле мадэниятларне бердам йам тату яшэуга ирештерэ алачак. Моца иса барлык диннар Аллайы Тэгаланец чачкан нурлары, барлык диннэр очен Илайият
1 Фромм Э. Психоанализ и религия // Сумерки богов - М.: Политиздат, 1990. - С. 216.
2 Горюнов И. Сделать врага союзником // Поиск. - № 20. - 2001. - 25 мая.

Божественных имен...»65. АллаЬыныц исемнаре материаль деньяга нур рэвешенда тарала. Бар тереклек АллаБы Тэгалэнец барлыгын, Берданбсрлеген эз-Зат Ьэм эс-сифатлары аша тоя. Суфиларда кубрек АллаЬыньщ матурлык (ал-жамал) Ьэм камиллек (ал-камил) кебек сыйфатлары естенлек ала. Андыйларга Боек, Кодрэт иясе, Яратучы (Халикъ) кебек исемнэрне кертеп була.
Димэк, АллаЬы Тегаланец атрибутлары ат-Тэухид фэлсафэсен матди Ьэм рухи яктан тулыландыра. Дини юнэлешлэргэ хас ейратулар да аларны инкяр итмилар; бары тик таралу ешлыгы, кулэм ягыннан я тарайталар, я арттыралар.
Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» поэмасында ат-Таухид фалсэфасе ни-чеграк гаудалена сон? Ин элек без моны АллаЬы Тэгалэнен исемнэренэ нисбэттэ тикшереп утик. «Кыйссаи Йосыф» дастанында ИлаЬияткэ карата тубандэге исемнэр кулланыла: Халикъ, Хак, Рахим, Рахман, Малик, Дэббар, Галим, Да ли л, Карим, ШаЬит, Себхан, Гафран, Сэмэд, ИлаЬ, Маула, Рабби, Кадыйр, Эхэд, Тэуваб Ь.б. Шушы гузал исемнар аша эсэрда АллаЬы Тэгалэнец асылы, сыйфатлары бер-бер артлы ачыла бара Ьам алар АллаЬынын барлыгы Ьэм заты белэн бергэ кушылып бирелэ.
Санап утелган исемнэргэ естама равешта фарсы Ьэм терки колорит та естэлэ: Тэцре, Изи, Уган, Хода, Ходавэндэ. Гомумэн алганда, эсэрда иц еш кулланылучы исемнар булып Халикъ (80), Хак (29), Тецре (28) /Ф.Фэсиев варианты/ сузлэре кила. Мэсэлан, Халикъ (булдыручы, барча Галамне яратучы) атамасы 80 мэртаба кабатлана. Мисал китереп утик:
Сабах йиле халикгэ зари кылди,
Фазле берлэ халик аца дастур вирди,
Бэширдэн ун кен шуйла борун кэлди,-
Йусеф йесин Йагъкубэ кэлтурер имди (939; 270 б.).
Саба жиле, Хакътан утенеп, зари кылды,
Рэхме белан Халикъ ада рехсэт бирде:
Бэширдэн ул ун кен аувалерэк килде,-
65 Ибн Араби. Геммы мудрости / Степанянц М.Т. Философские аспекты суфизма. - М.: Наука, 1987. - С. 153.