Художественный мир татарской поэзии Сибирского региона : 1990 - 2005 гг.

• Автор: Муллачанова, Гузалия Халиловна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2006
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 196 с.

В.И.Ульянов-Ленин исемендеге Казан дэулэт университеты

Кульязма хокукында

Муллачанова Гузэлия Хэлиловна Себер тебэге татар шигъриятенец ияуат доньясы (1990-2005 еллар)

10.01.02 - Русия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдобияты)

Филология фэннэре кандидаты дигон гыйльми дороже алу очен

диссертация

Фенни житокч-: филология фэнноре докторы ЗаЬидуллина Д.Ф.

Казан

ЭЧТЭЛЕК
Кереш
1 булек. Себер татар шагыйрьлэре иждтында образлар системасы
1.1. Субъектив образ бирелеше
1.2. Табигать образларын тудыру нечкэлеклэре
2 булек. Шигърияттэ Себер топосы
2.1. Себер топосыныд сурэтлэнеш узенчэлеклэре
2.2. Себер характеры: сыйфатлары, асылы, рухи матурлыгы
2.3. Себер шагыйрьлэре рщатында тарихилык
3 булек. Себер тебеге татар шигъриятендэ жанрлар: эдэби ижат 1юм фольклор бэйлэнешлэре.
3.1.Кече фольклор жанрларын (жыр, ырым, эйтеш, такмаза) тергезу
3.2.Хезерге шигьрияттэ кече лиро-эпик жанрлар йэм жанр формаларын (мэсэл, бэет, багышлау, хат, экият) трансформациялэу
3.3.Поэма жанры: образлылык Ьэм авторлык
башлангычы
Файдаланылган эдэбият йэм чыганаклар исемлеге
Кереш
Медьеллык тарихы булган татар эдэбияты катлаулы Ьэм сикэлтэле юл уза. Аны ейрэну тарихы да бай Ьэм нэтижэле. Берничэ буын эдэбият галимнэренен; тырышлыгы белэн бугенге конгэ эдэби барышныц теп закончалыклары ачыкланган, эдэбият тарихындагы теп этаплар аерып чыгарылган, терле чорларда эдэбиятныд гомуми торышы, эйдэп баручы суз осталарыныц шдаты ейрэнелгэн. Шуньщ белэн бергэ, илкулэм бара торган демократии узгэрешлэр, милли узацныц усеше, туган телне саклау, милли сэнгатьне устеру ечен керэш Ьэм башка факторлар татар эдэбиятын тирэнтен ойрэну, эдэби мирасны яцадан карап бэялэу кирэклекне кон тэртибенэ куя. Бу дулкында тебэклэрдэге мэдэни-эдэби куренешлэргэ игътибар усу дэ табигый. Элете куренешлэр арасында узенэ Себердэ яшэуче татарларньщ иждци ан, фэлсэфи фикер, эхлакый-психологик кузаллау узенчэлеклэрен туплаган шигьрияте дэ бар.
Хэзер эдэби барышны ейрэну елкэсендэ зур узгэрешлэр бара. Алар татарларньщ тарихын, генезисын, ижтимагый-мэдэни усешен комплекслы ейрэнэ торган хезмэтлэр язылу, дини мэдэниятнец тергезелуе, фэнни эйлэнешкэ моца кадэр кулэгэдэ кала килгэн яки тыелган эсэрлэрнед, архив материалларыныц кертелуе Ь.б. яцалыклар белэн дэ бэйле. Буген тарихчы галимь'эр татар халкы тарихын гомумтерки тарихтан аерып ейрэну мемкин тугел дип белдерэлэр1. Шул ук сузлэрне эдэби барышка карата да кабатларга мемкин. Халыкныц ижтимагый-мэдэни тормышындагы яда тенденциялэр эдэбият белгечлэре алдына да ер-яда бурычлар куя, яда тикшерену объектларын билгели. Алар арасында татарлар яши торган тебэклэрнец эдэби тормышын ейрэну дэ бар.
1 Файзрахманов Г. История сибирских татар (с древнейших времен до начала XX века) / Г.Файзрахмаиов,-Казань: Фэн, 2002 - С.6.
баке. Шушы даньяда кешелор икс торга булеио: ксмиэрнсдер гормыш кызыктырыи, айдэп; кемнэрнедер алдап яшетэ! <ь
«Бозиы чукыма» шигыренда кул тормыш симполы булып кила. Гомере узілп баручы лирик герой уенда аллюзия булып Г.Тукайиыц «Су анасы»
ПІ1ІГ-І і и
поэмасындагы сюжет калкып чыга. Су анасын борчымаска чакырып, бйлгеле
сюжетка узгэреш кертелэ:
Эзлосен топтан Алтын таракпы
Козен тошереп Югалтты аиы
Шушы аллюзия зур фалсафи фикер ейтергэ юл ача: кеше балачагыи сагынып яши, балачагына кайтырга тели. Алтып тарак урлаи, лирик герой малайга ойланерга телавен белдера.
Суга бэйлэпешле образлар арасында, Горлавек кызыклы аллегории
_ . „ И! •|Jt~nr Г ! И
образга эверелэ. Апыц ярдэмендэ шагыирь яшьлекне матур итеп тасвирлап
биругэ ирешо:
Ята иде ярда каек,
Комга батып, каплапып.
Йогерсп тоште шук гврловек,
Ерактан ук шатлапып.
Этте-тортте, шаярды ул,
Аска кереп, кытыклап.
Карт каекпы кыстады ул,
Им-томпарып пышылдап.
«Черек каек» дип аталган бу шигыренда107 яшьлек горлавек белам чагыштырылса, картлмкны иеэ шагыйрь Черек кае^кр цС|Хша|та. ; Шигырь М.Ю.Лермоитовиыц «Утес» шигыре белэн аваздаш. Горлэвекко Нам карг каекка бу шигырьдэ кешега хас сыйфатлар бирелэ. Ьом персонификация ярдэмендэ кызыклы сюжет тудырыла. «Сенгатьнец шартлылыгы биредо персонаж булып кеше гена тугел, балки хайваи, кош-корт Ь.б. катиашуда, теласэ иипди айбер кешега хас (аптропоморф) сыйфатларга ия булуда
105 Заііидуллнна Д. Шнгырендэ - Себер кшілеююре./Д.За!іидуллшіа.//Мзд0ііи жомга,- 2004 - 13 февралі.
1Ы’ Гаделша Ш. Аучы жыры / Ш.Гаделша —Казан: Татар кит.нэшр., 2004.— 184 б.
|0"’ Жюльен Н. Словарь символов: Иллюстрированным справочннк./Н.Жюльси,- Челябинск: Урал-ЛТД. 1»00