Ранняя проза Гаяза Исхаки в контексте литературных взаимосвязей, 1895-1905 гг.

• Автор: Харрасова, Рифа Фатхрахмановна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 334 с. : ил

КАЗАН ДЭУЛЭТ УНИВЕРСИТЕТЫ
Кулъязма хокукында
Харрасова Рифэ Фатхрахмановна
ЭДЭБИ БЭЙЛЭНЕШЛЭР ЯКТЫЛЫГЫНДА ГАЯЗ ИСХАКЫЙНЬЩ БАШААНГЫЧ ЧОР ПРОЗАСЫ (1895-1905)
10.01.02.— Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)
Фэнни ждтэкчелэр: филология фэннэре докторы, профессор И, 3.Нуруллин
филология фэннэре докторы, профессор Р.К.Ганиева
Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэжрсе алу ечен диссертация
Казан—2
ЭЧТЭЛЕК КЕРЕШ . Хезмэткэ гомуми сыйфатлама БЕРЕНЧЕ БУЛЕК . Терек —татар эдэби бэйлэнешлэре ждрлегендэ 1895—1905 елларда татар прозасы кичергэн узгэрешлэр .
1.1.Татар мэгьрифэтчелек эдэбияты формалашунын, алшартлары:
— иж,тимагый — сэяси шартлар ;
— тэрэккыять юлында барлыкка килгэн ориентирлар ;
— терекчэдэн тэрж,емэчелек эшенец торышы .
1.2.Терек эдэбияты йогынтысында татар прозасынын, 1895—1905 елларда кичергэн сыйфат узгэрешлэре .
ИКЕНЧЕ БУЛЕК . Терек —татар эдэби бэйлэнешлэре йэм Гаяз Исхакыйнын, башлангыч чор прозасы.
2.1.Эдипнец идея —эстетик карашларын формалаштырган шартлар .
2.2. «Тэгаллемдэ сэгадэт ...» , «Кэлэпушче кыз» ,
«Бай углы» эсэрлэрендэ иждт принципларынын, чагылышы . ©ЧЕНЧЕ БУЛЕК . Рус —татар эдэби бэйлэнешлэренец жднлануы .
3.1. Ике гасыр чигендэ иж,тимагый — мэдэни хэрэкэт .
3.2. Русчадан тэрж,емэчелек эшнен, торышы .
ДУРТЕНЧЕ БУЛЕК . Рус —татар эдэби бэйлэнешлэре ждрлегендэ Гаяз Исхакыйнын; башлангыч чор прозасы .
4.1. «Очрашу яки Гелгыйзар» .
4.2.«Ике йез еддан сон, инкыйраз» .
4.3.«Телэнче кызы» романыныц беренче кисэге.
ЙОМГАК
ФАЙДАЛАНГАН ЭДЭБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ

24 б. 24 б.
37 б.
151 б.
151 б.
157 б.
183 б. 183 б. 187 б.
218 б.
218 б.
237 б.
249 б.
270 б. 334 б.
КЕРЕШ
ХЕЗМЭТКЭ ГОМУМИ СЫЙФАТЛАМА Теманын, актуальлеге. «Урыс меселманнары арасында Исхаковньщ популярлыгы бик зур , аны бетенесе йэм бетен ждрдэ белелэр вэ укыйлар , хэтта татар авылыныц иц карацгы почмакларында да аньщ исеме мэхэббэт Ьэм зур хермэт белэн телгэ алына . Ул хэзер татар зыялылары Ьэм тэнкыйте тарафыннан олы талант буларак танылды».1 Милли эдэбиятыбызньщ классигы Гаяз Исхакый гурында моннан туксан еллап элек эйтелгэн бу сузлэр аныц исеменен, хэтеребездэн бервакытта да жуелырга тиеш тугеллеген курсэтэ . Ьэм буген без , шундый абруйлылыгына , мэртэбэлелегенэ дэ карамастан, озак вакытлар дэвамында исеме тарих Ьом эдэбият елъязмаларыннан сызылып торган Гаяз Исхакый аддында чиксез кыенсыну кичерэбез.
Милли —иж,тимагый яшэешебезгэ карата фикерлэре , сэяси карашлары , максатлары аркасында , Октябрь инкыйлабы белэн килешмичэ , мойаждрлеккэ китэргэ мэж,бур булган , шунда да миллэтебезнец килэчэген кайгыртып иж,ат иткэн олы язучыньщ мирасы тына тугел , хэтта исеме дэ озак еллар халыктан яшерелеп торылды, аныц иждты хакындагы мэкалэлэр я бетенлэй бастырылмады яисэ аца кагылышлы урыннар тешерелеп калына иде. Гаяз Исхакый еш кына ак эмигрант , совет хакимиятенэ карты корэшуче буларак телгэ алына иде . Эле узгэртеп кору елларына аяк баскач та , эдипне кайтармас , шуныц белэн бергэ , татар халкыньщ милли ацын тергезмэс очен , аныц турында расланмаган материалларга таянган мэкалэлэр чыкты 2, исемен яцадан ишеттеру максаты белэн гене язылганнары да зур авырлык белэн донья курде .
Эсэрлэренец кулланыштагы графикага кучерелмэлэре , иждтына кагылышлы язмалар , редакциялэрдэ ятканнан соц гына басылсалар да, халыкка кочле тээсир ясадылар , чынлыкта да , милли хислэрнец
1 Тохтамышев М. Татарская литература и Гаяз Исхаков // Заветы 1914 . —№ 6 .
2 Белялов У. Гаяз Исхаки . Он же — Шольц // Советская Татария 1989 20 мая .
Фасеев К, Не все то золото // Советская Татария . — 1987 . — 23 августа .

томаналыктан алып чыгачак фэн , мэдэният тудыру идеялэре чагыла башлый , элеге фикерлэр 1861 елгы реформадан сон, иж,тимагый — экономик шартларда усэРгэ омтыдган татар мэгърифэтчелек эдэбиятын да канэгатьлэндерэ , ченки анын, формалашуы да , Реформалар чоры терек эдэбиятыныкы кебек ук г консерватив феодал карашларга каршы юнэлтелгэн керэш шартларында бара .
Рэсэй кул астында яшэгэн меселман халыкларыньщ социаль — икътисади хэле тагын да авыррак була . Яца идеялэр белэн коралланган иж,ат зыялылары мэгърифэтчелек хэрэкэте йогынтысында зур узгэрешлэр кичергэн , теле , рухы белэн якын булган терек эдэбиятын узлэренэ урнэк итеп алалар . Мэдэният Ьэм идеология елкэсендэ Кенчыгыш халыклары , шул исэптэн татарлар Ьэм тереклэр арасында элек — электэн килгэн ике яклы бэйлэнешлэр дэ моца уцай ж,ирлек тудыра .
А.Н.Веселовский сузлэре белэн эйткэндэ , татар деньясында «йез тоткан агымнар , фикерлэунец уртак юнэлеше , фантазиянец аналогик образлары»58 (Тэрж,. — Р.Х.) була .
Х.Кэримовньщ «Эдэбиятта узгэреш кетелэ» исемле мэкалэсендэ Беренче рус революциясе алды елларында кайбер язучыларга терек эдэбиятынын, йогынты ясавы искэртелэ . ЗаЬир Бигиев , Фатих Кэрими иждтлары турында суз алып барганнан сон, , галим : «...Ьэм хакыйкатэн дэ , болар заманасында татар эдэбияты тел , гыйбарэ жрЬэтеннэн булсын , мендэрижр (эчтэлек) Ьэм еслуб (стиль) ж,эЬэтеннэн булсын , танымаслык дэрэжрдэ узгэрде .
Бу дэвердэге мехэррирлэрнец урнэк итеп тоткан маддэлэре (эйбер, ысул , нигез) — терек эдэбияты , ияргэн мехэррирлере терек
мехэррирлэре булып , эдэбиятымызныц мендэргодэсе Ьэм тел вэ ж,емлэлэре жрЬэтлэреннэн ярым терек эдэбияты шэклен (формасын) алды»59 , — дип белдерэ .
57 Bernard Lewis. Modem Ttfirkiyenin Dogusu.— Ankara: Turk Tarijq Kurumu Bajlmevi , 1993 .-S.136.
58 Веселовский А.Н, Разыскания в области русского духовного стиха,— СПб, 1889. — Вып.5. — С.115.
59 Кэримов X. Эдэбиятта узгэреш кетелэ //Ац .— 1913 . — 13 сан .