Творчество Ахнафа Тангатарова : жанровые и художественные особенности

• Автор: Хасанова, Алсу Минвалиевна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2011
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 134 с.

Казан (Идел буе) федераль университеты
Кульязма хокукында
Хэсэнова Алсу Минвэли кызы Эхнэф Тангатаров ижатм: жанрлык Ьэм эдаби узенчэлеклэре
10.01.02 - Русия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)
Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэжэ алу очен диссертация
Фэнни житэкче: филология фэннэре докторы профессор Д.Ф.ЗаЬидуллина
Казан
ЭЧТЭЛЕК
Кереш
1 булек. XX йез башы татар эдэбиятында кече эпик жанрлар
Ьэм Эхнэф Тангатаров ижагы
1.1. Эдэбиятны терлэргэ Ьэм жанрларга аеру мэсьэлэсе
1.2. Кече эпик жанрлар аерымлану куренеше
1.3. Эхнэф Тангатаров ижатында жанрлар терлелеге
2 булек. Э.Тангатаров ижатында экзистенциаль мотивлар
2.1. Яшэу Ьэм улем мотивы
2.2. Хэят, яшэешнец асылын ацлату
2.3. Сэгадэт, мэхэббэт мотивы
3 булек. Э.Тангатаров эсэрлэренец поэтик узенчэлеклэре
3.1. Образлар Ьэм сурэтлэнгэн донья
3.2. Ритм булдыручы чаралар
Йомгак
Файдаланылган эдэбият Ьэм чыганаклар исемлеге
127.

Кереш
XX Мез башы татар эдэбиятына бзя биргэндэ, без, беренче чиратта, бу дэвердэ булган узгэрешлэрне, аларньщ алшартларын, чорныц иждимагый-тарихи халэтен куздэн югалтмаска тиешбез. XX йоз башы татар эдэбияты гаять катлаулы сынаулар утз, бик кыска вакыт арасында зур Ьом мейим ядарыш кичерэ. «XX йез башы — кучеш дзвере, феодаль тзртиплзр Жимерелеп, капитализмга аяк басу чоры; инкыйлаблар, Россия империясендэ изелгэн халыкларныц милли-азатлык хэрэкэте усу вакыты»1. Татар эдэбиятына, миллэтнец узацы, узбилгелэнуе кутзрелеш кичеру сэбэпле, яца чор куйган талэплэр йогынтысында усэргэ, узгэрергэ туры килэ.
Инде XIX гасыр ахырында ук башланган социаль-мэдэни кутзрелеш дулкыны эдэбиятка яца вазифалар йекли: татар халкыныц кузен ачу, милли адын уягу, деньяви карашлар формалаштыру, эдэби зэвыгын тэрбиялэу бурычларын нэкъ менэ эдэбият утэргэ тиеш була. Язучылар алдына эдэбиятка яда эчтэлек алып килу, ер-яда тематика, мэсьэлэ-проблемалар кутэру кирэклеге бетен тулылыгы белэн килеп баса. Ченки шуннан башка татар укучысын милли эдэбият белэн кызыксындыру да, аны уз телендэ эдэби эсэрлэр ярдэмендэ миллэт кешесе итеп тэрбиялэу дэ мемкин тугеллеге ачык.
Бу чордагы эдэби казанышларныд кубесе яда ижади алымнардан файдаланудан, укучыга оригиналь эсэрлэр тэкъдим итудэд гыйбарэт була. Шул ук вакытта эдиплэр арасында рус эдэбияты белэн кызыксыну кечэя, рус телен ейрэнучелэр, рус эдэбияты жэуЬэрлэрен укучылар кубэя. Алдынгы эдэбиятлар тэжрибэсен уртаклашуныд, алардан урнэк алуныц усеп китуе дэ татар эдэбияты ечен нэтижэсез узмый.
Элбэттэ, эдэбиятта барган мондый узгэрешлэр хэзерлексез генэ килеп чыкмас иде. Эдэбиятныд тизлэнеп усеше ечен нык нигез булуы шарт. XX йез башы татар эдэбиятында барган ядарыш ечед уткэндэге казанышлар билгеле
1 Ганиева Р.К. Татарская литература: традиции, взаимосвязи. Казань: изд-во КГУ, 2002. С.54.

1910). Шул ук вакытта, кеше психологиясенэ игътибар усу, кешенец эчке двньясын тышкы сызыкларда, детальлэрдэ сурэтлэргэ омтылу композицион хасиятлэре белэн новелла талэплэренэ жавап бирэ торган эсэрлэр тууга китерэ (Ш.Камал, «Сукбай», 1909; Г.Гобэйдуллин «Хатыным жэдит булды», 1913; Ф.Эмирхан, «Гарэфэ кич тошемдэ», 1907).
Новелланы хикэядэн бик тегэл, вакыйгаларга бай фабула; композицион елешлэрнец аерымачык буленуе аерып тора. Новелла ботен кочен финалга жыя. Ул характерны, тасвирлауны читтэ калдыра. Лэкин кечкенэ кулэм,— зур, киц, тиран эчтэлек бирудэн азат итми. Новеллада материалнын, концентрациясе, тупланмасы югары булырга тиеш. Хикэя белэн чагыштырганда, кискен сюжетка корылган, вакыйгалар тиз бара торган, динамикалы эсэр. Конфликт чишелергэ омтыла, Ьэм чишелешкэ автор эйтергэ телэгэн фикер тупланган була. Тиз барган вакыйгаларда (сюжет) хэрэкэт итуче персонажлар системасы минимумга житкерелэ: аларныц саны, гадэттэ, сюжет туктамыйча барсын очен- купме кирэк, шул хэтле генэ. Ярдэмче Ьэм эпизодик персонажлар Ьэм алар турында мэгълумат бик аз. Алар сюжетка этэргеч бирер очен генэ кулланылалар Ьэм шунда ук юкка да чыгалар. Новеллада, гадэттэ, сюжет линиясе аерымланмый, торле чигенешлэр дэ юк. Геройларньщ элекке тормышыннан конфликтны ацлар очен кирэк булган иц меЬиме генэ эйтелэ. Финал - чишелеш исэ котелмэгэнчэ тэмамлана, укучыны тетрэндерергэ мэжбур итэ.
Новеллалар белэн чагыштырганда, хикэя жанрыньщ узенчэлеклэре: кечсез тышкы хэрэкэт Ьэм ул чишелергэ омтылмый. Бик еш чишелеш (без ацлаган традицион мэгънэдэ) юк. Хэрэкэтнец темпы югары тугел, Ьэм ахырга. таба да тизлэнми. Эпизодлар бер-берсе белэн хроникаль бэйле, сэбэп - нэтижэ принцибы буенча бармый. Персонажлар системасында сюжетка карамаган геройлар булырга мемкин. Композициядэ сюжеттан тыш элементлар меЬим роль уйный (тасвирлау, автор чигенешлэре). Язучыныц теге яисэ бу сюжет тозелешен сайлавы беренчел ситуация, конфликт узенчэлеге белэн бэйле.