Эволюция детектива в татарской литературе

• Автор: Галиуллин, Радик Рамилевич
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2007
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 176 с.

В.И. Ульянов-Ленин исемендэге Казан дэулэт университеты
Кулъязма хокукъшда
Галиуллин Радик Рамилевич ТАТАР ЭДЭБИЯТЫНДА ДЕТЕКТИВНЫЦ ЭВОЛЮЦИЯСЕ
10.01.02 - Русия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдзбияты)
Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэжэ алу очен диссертация
Фэннни житэкче: филология фэннэре докторы, профессор ЗаЬидуллина Д.Ф.
Казан
Эчтэлек
Кереш
1 булек. Детектив эсэрлэр Иэм аларныц татар эдэбиятында уссш-узгэреш юлы
1.1. Эдэби куренеш буларак детективлар
1.2. Беренче татар детективыныц мэйданга чыгуы
1.3. 1920 - 1930 елларда форманыц узгэреш кичеруе
2 булек. Классик детектив традициялэрснсц торгызылуы Иэм усеше
2.1. 1960-1980 елларда милиция детективыныц тармаклануы
2.2. Хэзерге шартларда классик детектив (М. Маликованыц “0ермэ” романы мисалында)
3 булек. XX гасыр ахырыида детективныц узгэреш кичеруе
3.1. Эдэби барышта яца тенденциялэр
3.2.Т. Галиуллинныц “Сэет Сакманов” трилогиясендэ: традициялэр Ьэм постмодернистик алымнар
Йомгак
Библиография
Кереш
Уз гомерендэ бер тапкыр булса да детектив эсэр укымаган кеше, детектив эсэр барлыкка китермэгэн эдэбият юк. Татар эдэбиятында детективный, башлангыч ноктасы XIX гасырныц икенче яртысыннан санала. Бу дэвер эчендз детектив усэ, тармаклана, узенэ генэ хас билгелэрне туплый, эдэби кануннарын тези. Менэ гасырдан артык инде милли эдэбият - детективлы эдэбият буларак та яшэп килэ.
Тарихи, фэлсэфи, ижтимагый Ь.б. узенчэлеклэрне эдэбият бик тегэл тоя, заман белэи бер сулышта яшэп, чор белэн бергэ узгэрэ. Детектив эсэрлэр дэ, уз чиратында, вакыйгалар агышыныц билгеле бер клишесына нигезлэисэлэр дэ, заман талэплэренэ буйсынып, узгэрергэ мэжбур булалар. Татар эдэбиятында да детективлар берничэ этап, баскыч утэ.
XIX гасыр ахырында бу жанрга мэгърифэтчелек реализмы йогынты ясаса, совет чорында ул соцреализм кысалары эчендэ кайнарга мэжбур ителэ. Билгеле, тышкы тээсирлэр эзсез калмыйлар Ьэм эсэрлэрнец эчтэлегенэ, формасына йогынты ясыйлар. Шул сэбэптэн, мэсэлэн, совет чорында иждт ителгэн эсэрлэрнец чын мэгьнэдэ детектив исеменэ лаек тугеллеген билгелэу дэ яшэп килэ.
Советлар Союзы таркалгач, социалистик реализм ижат методы да арткы планга чигерелэ. Мэйданга суз, фикер, дин иреге чыга, эдэбиятта да яца юллар, форсатлар ачыла. Моца кадэр тыелган эдэбият, сэнгать «идэн астыннан»,
андеграундтан баш калкыта. Тимер пэрдэ белэн аерып куелган чит ил
сэнгатенэ, мэданиятенэ, эдэбиятына юл ачыла.
70 ел дэвамында кызыклы, мавыктыргыч, совет идеологиясе, сэясэтеннэн азат булган эдэбиятка сусаган укучыларныц талэплэрен канэгатьлэндеру ечен, заман узснчэлеген исэптэ тоткан яца нэшриятлар ачыла. Алар, уз чиратында, яца яшь авторларны эшкэ тартып, массачыл укучыныц барлык ихтыяжларын
белэн танышып, уртак мотивларны алгы планга куеп ижат иткэн дигэн фикергэ килэбез.
Эсэрдэ сурэтлэнгэн вакыйгалар XIX гасырньщ икенче яртысында баралар. Роман Казан шэЬэренец бер кунакханэсендэ атып утерелгэн кызныц гэудэсе табылу хэбэреннэн башлаиып китэ. Шымчы Шубин фаразлары буенча, дэлиллэргэ нигезлэнеп, Золэйха исемле кызнын, утерелуендэ бай сэудэгэр Муса Салихов гаеплэнэ. Алга таба Шубин, уз хатасын ацлап, жинаятьченец Муса тугеллеген исбатлый. Кыз уз-узен утергэн булып чыга, Габденнасыйр исемле икенче сэудэгэр, кэлэшлеккэ бирергэ эзерлэнгэн Хэдичэнец йез мен, акчасына кызыгып, Мусага яла яга, аны узенед юлыннан алып ташларга була. Лэкин эсэр ахырына аныц жинаяте ачыла. Муса Золэйхага ойлэнэ, Габденнасыйр исэ уз-узенэ кул сала.
Хэзер инде романдагы детектив алымнарны, сыйфатларны кузэтеп карыйк.
1. Роман нигезендэ жинаять ятуы беренче биттэн ук билгеле: Казан кунакханэсендэ уле хатын-кыз гэудэсе табыла.
«-Нэ вар, нэ карыйсыз, пэулмыш?
- Нэ улсып, бу кол бу мосафирхапэдэ бер мвсафирэ хатыны кател итмеитэр. »% Автор эсэрнец беренче юлларында ук укучыга сюжет сызыгын билгелэп куя, романныц мажарага корылуын эйтеп бирэ: «хикэямез гаэщэеп гузэл хикэядер». (Б.88.)
2. Традицион детектив романнарда жинаять шэхси характерда булырга тиеш. Хэдичэнец йез мед сумлык бирнэсе нэкъ шундый жинаять башкаруга этэргеч булып тора.
3. Эсэр сюжеты стандарт детектив эсэрнекенэ туры килэ. Композициядэ 3 сорау туа: Кем? Ничек? Ни очен? Болардан чыгып, тикшерену эше башлана. Корбанныц кем икэнлеге, ничек вафат булуы, Габденнасыйрныд Мусага ни ечен яла ягуы ачы клана.
96 Бигиев 3. 0луф, яки гузэл кыз Хэдичэ: Роман / 3. Бигиев // Татар мэгърифэтчелек эдэбияты (1860 - 1905) Тозуче: Гайнуллин М.Х. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1979. - Б. 88. (Алга таба мисаллар шул китантан китерелэчэк, бнтлэре жэя эчендэ курсэтеп барыла).