"Фаваких аль-джуласа" Каюма Насыри: проблематика и художественные особенности

• Автор: Шайдаева, Лилия Наилевна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2010
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 191 с.

Г.ИБРАЬИМОВ исем. ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ ЬЭМ СЭНГАТЬ ИНСТИТУТЫ
Кулъязма хокукында
Шайдаева Лилия Наил кызы
КАЮМ НАСЫЙРИНЫЦ “ФЭВАКИЬЕЛ-ЯОЛЭСА” ЭСЭРЕ: ПРОБЛЕМАТИКАСЫ ЬЭМ ХУДОЖЕСТВО УЗЕНЧЭЛЕКЛЭРЕ
Белгечлек 10.01.02. - РФ халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)
Филология фэннэр кандидаты дигэн гыйльми дэрэжд алу ечен язылган диссертация
Фэнни житэкче: филология фэннэр кандидаты, баш фэнни хезмэткэр
Э.Х.Алеева
Казан 2010
ЭЧТЭЛЕК
Кереш
Беренче булек. Каюм Насыйри - мэгьрифэтче эдип
1.1. “ФэвакиЬел-жвлэса” и жат ителгэн чорда татар мохите. Эсэрнец язылу Иэм басылу тарихы
1.2.Каюм Насыйриныц эдэби-мэгърифэтчел эшчэнлеге
Икенче булек. “ФэвакиЬел-желэса” зсэрендэ урын алган теп проблемалар
2.1.Этик-педагогик, ац-белем мэсьэлэлэренец яктыртылышы
2.2.Гаилэ, никах, мэхэббэт мэсьэлэлэре
2.3. Тэрбия, эдэп, эхлак Ьэм дини-фэлсэфи мотивлар
2.4. Эсэрдэ халык авыз ижаты чагылышы
вченче булек. Эсэрнен сэнгатьчэ эшлэнеше
3.1. Композиция Ьэм сюжет тезелеше. Жанр узенчэлеклэре
3.2. Поэтик бизэклзр, сурэтлэу чаралары
Йомгак
Библиография

КЕРЕШ
Ж|эмгыять тормышьтндагы узгэрешлэр, милли узацныц усуе татар эдэбияты белемендз уткан гасырларныц ядкярлэре белэн кызыксыну артуга китерэ. Аларны барлау, тикшеру эше бугенге кендэ уцышлы алып барыла. Кайчандыр бик популяр булган, лэкин торле сэбэплэр аркасында эдэбият мэйданыннан читлэштерелгэн эсэрлэр, текстологии яктан эшкэртелеп, халык игътибарына тэкъдим ителэ.
Мен; елдан артык инде татар халкыныц тарихы Кенчыгыш меселман деньясы белэн тыгыз бэйлэнештэ. Дин берлеге Ьэм шулай ук куп гасырларга сузылган узара бэйлэнеш татар тормышына, бигрэк та аныц рухый деньясына тээсир итми калмый. Кенчыгыш авторларыныц эсэрлэре Ид ел, Урал буйларында киц таралалар. Аларны оригиналда да укыйлар, тэржемэ да итэлэр. Шулай итеп, элеге эсэрлэр татар укучысыныц рухый мэнфэгатьлэрен Ьэм ихтыяждарын канэгатьлэндеругэ зур елеш кертэлэр.
XIX гасыр ахырында татар эдэбиятында Кенчыгыштан тэржемэ, адаптация, трансформация Ьэм контаминация рэвешендэ кергэн эсэрлэр эЬэмиятле урын алып торалар. Вакытлар узу белэн, алар татар халык авыз ижаты белэн керешеп, еш кына халыкныц милли казанышына оверелэлэр.
Шундый эсэрлэрнец берсе - татар халкы мэдэнияте тарихында тирэн эз калдырган, аныц милли узацы усешенэ зур елеш керткэн галим, мэгьрифэтче, язучы Каюм Насыйриныц “ФэвакиЬел->целэса”сы. Элеге эсэрне К.Насыйри 1884 нче елда иждт итэ. Аныц татарча исеме “Мэжлес жцмешлэре” дигэнне ацлата. 615 биттэн торган эсэр Казан университеты басмаханэсендэ нэшер ителэ.
Билгеле булганча, К.Насыйриныц татар эдэбияты елкэсендэге эшчэнлеге купкырлы. Эдэбият галиме Ьэм фольклорчы буларак та, эдэбиятны пропагандалаучы, тэржемэче буларак та ул зур эшлэр башкара. Аныц Шэрекъ эдэбиятларыннын алып эшкэртелгэн, адаптациялэнгэн “Кырык вэзир” (1862), “Эбугалисина” (1872) кебек кыйссалары, “Кабуснамэ” Ьэм “ФэвакиЬел-желэса”

реалистик тенденциялэрнец формалашуында роле зур булды. Аныц китапларын, эдэби эсэрлзрен ойрэнеп, З.Ьади, М.Гафури, Г.Камал, Г.Тукай Ь.б. кебек бер буын язучылар тэрбиялэнеп чыкты.
Каюм Насыйри, тэржемэ эше белэн чиклэнмичэ, оригиналь язучы буларак та таныла.
Узенец беренче эсэрен “Мэжмэгыль эхбар” ны 1859 елда, э 1860 елда “Шэжэрэи мебэракэи пэйгамбэр” не бастыра. “Мэжмэгыль эхбар” китабыньщ куп елешен пэйгамбэрлэр Ьэм халык арасындагы изгелэр турындагы мифик хикэялэр алып тора. Бу китапныц яцалыгы шунда: ул халыкка якын телдэ язылган.
XIX йознен икенче яртысыньщ беренче ун елларында татар эдэбиятында балалар файдаланырлык эчтэлекле эсэрлэр дэ курена башлый. Мэсэлэн, Салихжан Кукляиювньщ “Диване хикэяте татар” исемле хрестоматиясе (1859) шундыйлар рэтенэ керэ. Бигрэк тэ С.Кукляшевныц халык эдэбиятыннан сайлап алган урнэклэре балалар очен дэ яраклы була. Лэкин бу китаплар, тик махсус мэктэплэрдэ генэ дэреслек итеп йертелу сэбэпле, татар балалары кулына бик сирэк тешэ торган булганнар. Каюм Насыйри юдат эшенэ керешкэн елларында ук бу мэсьэлэгэ игътибар итэ. 1860 нчы елны басылып чыккан “Буш вакыт” исемле эсэре татар телендэ, бер яктан, фэнни-популяр эсэрлэрдэн беренчесе булса, икенчедэн, балалар очен язылган, укырга куцелле итеп тезелгэн фэнни-эдэби эсэрлэрнед дэ башлангычы булып тора.
“Буш вакыт” - дидактик жанрдагы эсор. Татар эдэбиятында элеге жанрны куллану Каюм Насыйридан башлана. Рус эдэбияты тарихында исэ дидактик жанрныц беренче урнэген бируче М.Ломоносов булуы билгеле. Гомумэн, бу жанрны алга серу мэгърифэтчелэргэ хас, ченки бу тор эсэрлэрдэ, художество чаралары аркылы киц катлау халыкка фэн, техника турында белем биру уцайрак. К.Насыйриныц “Буш вакыт”ы нэкъ менэ шушы максат белэн язылган дидактик эдэбият урнэге булып тора.
К.Насыйри шушы беренче эсэрендэ ук табигать куренешлэрен, балаларны гына тугел, бэлки зурларны да кызыксындырырлык итеп, ацлаешлы телдэ язып