Тема Тукая в творчестве Ахмеда Файзи : Драмы и роман; Работа над вариантами

• Автор: Шайхисламов, Загир Рахматуллович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 1999
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 175 с.

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ ГАЛИМЖДН ИБРАБИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ БЭМ СЭНГАТЬ ИНСТИТУТЫ

Кулъязма хокукында

ШЭЙХЕЛИСЛАМОВ ЗАЬИР РЭХМЭТУЛЛА УЛЫ

ЭХМЭТ ФЭЙЗИ ИЖДТЫНДА ТУКАЙ ТЕМАСЫ (ДРАМАЛАР БЭМ РОМАН. ВАРИАНТЛАР 0СТЕНДЭ ЭШЛЭУ ТЭЖДИБЭСЕ)

10.01.02 — Россия Федерациясе халыклары эдэбияты

Филология фэннэре кандидаты фэнни дэрэжэсенэ дэгьва итеп язылган диссертация

Фэнни житэкче:

Татарстан Фэннэр академия-сенец мехбир эгъзасы, филология фэннэре докторы, профессор

Юзиев Нил Гафур улы

Казан

Эчтэлек
Кереш
I булек. Тукай темасына килу юлы:
1. Тарихи теманы узлэштсру. «Пугачев Казанда» йэм «Сафа» драмалары
2. Эдипнец 20—30 еллар иждтында Тукайга багышланган сэхнэ эсэрлэре «Тукай Ждекта», «Тукай» драмалары, «Тукай» кинолибреттасы йэм шигырьлэре
3. Эдипнец «Тукай» романына алынуы. Чорныц эдэби-
эстетик атмосферасы, сэяси-идеологик керэш
II булек. «Тукай» романы естендэ эшлэу:
1. Уй-ният туу. План-сызмаларныц терле вариантлары
2. Теманы гыйльми узлэштеру. Эдипнец Тукай тормы-
шын ейрэнуе
3. Тукай йэм аныц мохите хакында мэгълумат туплау алымнары
III булек. Эдипнец сэнгатьчэ осталыгы:
1. Романныц вариантлары йэм редакцияларе
2. Сюжет йэм композиция остендэ эшлэу. Эдэби
тэнкыйть йэм авторныц уз карашын яклавы
3. Тел йэм стиль эстендэ эшлэу
Йомгак
Шартлы кыскартылмалар
Эдэбият исемлеге

КЕРЕШ
ХЕЗМЭТКЭ ГОМУМИ ХАРАКТЕРИСТИКА
ТЕМАНЬЩ АКТУАЛЬЛЕГЕ. Соцгы елларда жэмгыятебез тормы-шында, бигрэк та идеология елкэсендэ тиран узгэрешлэр барган вакытта татар эдабият фэнендэ да ижтимагый-мэдэни тарихыбызны Нам мира-сыбызны ейрэну, бэялэудэ узенэ бер яцарыш башланды. Мона бэйле рэвештэ элек тыелган темаларныц ачылуы, тарихтагы «ак» таплар булып кала килгэн бушлыкларны тутырырга мемкинлеклэр туу халык, ил узган юлны чын хакыйкый кузалларга жирлск эзерлэде. Бу ,исэ, «Без кем?», «Тамырларыбыз нинди?», «Кайдан килэбез?» кебек актуаль проблема-ларны кон тэртибенэ куйды. Яцарыш логикасы узе ук бездэн тарихка мерэжэгать итуне сорый. Шуца бэйле буларак татар эдэбиятында, аеруча аныц проза елкэсендэ тарихи тема естенлек алды. Тарихи романнар авторы Н.Фэттах моннан чирек гасыр элек ук: «Татар эдэбияты очен татар тарихы ул беркем аягы басмаган иксез-чиксез карурман кебек», — дип язып чыккан иде. (Казан утлары.—1972.—№ 6.—Б. 177).
Табигый ки, тарихи теманыц гаять дэрэжэдэ жанлануы, куэт алый усеп китуе мэгълум традициялэрдэн башка була алмый. Бу жэйэттэн татар эдэбиятында тарихи проза нэтижэле озын-озак юл уткэн елкэ буларак характерлана. Инде XX гасыр башында ук К.Бикколов (Бикколов, 1908), Ф.Туйкин (Туйкин, 1912), Ш.Саттаров (Саттаров, 1911) кебек язучылар прозада тарихи теманы яктыртырга омтылыш ясаганнар иде. Бу дэвердэн, аеруча, Г.Ибрайимовныц 1914 елда язылып та 1920 елда гына денья кургэн монументаль характердагы «Безнен, кеннэр» исемле тарихи-революцион романын курсэту зарур (Ибрайимов, 1920). 20 еллардан башлап исэ тарихи тема татар эдэбиятында магистраль юнэлешне билгелэуче теп темаларныц берсенэ эверелэ. Г.Иб-раїшмов, Ш.Камал, М.Галэу, К.Нэжми, И.Гази повесть-романнары тарихи тема горизонтларын шактый дэрэжэдэ кицэйтэ тештелэр.

тоткан килеш, халык бэхете очен керэшергэ ант итэ 1тэм якты телэклэр, еметлэр белэн Казанга юнэлэ.
Тукайнын Уральскидан соцгы иж,ат юлын йом шагыйрьнец содгы кеннэренэ кадэрге тормышын сурэтлэгэн «Тукай» драмасы «Тукай Ждекта» пьесасыныц дэвамы булып тора. Кургэнебезчэ, «Тукай Ж,аекта» пьесасы, «Тукай» драмасы кебек ук драматик закончалыкларга тулысынча ия булган ждійнак бер эсэр. Ул бетенлэе белэн шигьри формада язылуына карамастан, Ьэр образныц уз теле, уз характеры бар. Тукай фигурасы шул дэвер фонында курсэтелеп, куз алдына жднлы шагыйрь образы килеп баса. «Тукай Ждекта» белэн «Тукай» («Талантныц йэла-кэте»)нед бергэ кушылып куелганын эйткэн идек инде. Тэнкыйть-
челэрнец беренче пэрдэдэ Тукай кечле, э соцга таба сулпэнэя бара дип эйтулэреннэн дэ, «Тукай Ждекта>>ньЩ Ьэрьяклап кечле эшлэнгэнлеген сизэргэ мемкин.
Хэзер «Тукай» драмасыньщ композиция узенчэлеклэрен карыйк. Авторньщ караламаларына куз салсак, аныц бу мэсьэлэдэ шактый
уйланганын курербез. Тукайнын Казанга килеп тешуе моментын курсэтуне Э.Фэйзи озак эзлэгэн. Мэсэлэн, беренче пэрдэ, беренче картина. Юл сандыгы кутэреп Тукай керэ. Сандыкны куя. Ишектэге «Элислах» дигэн язуны укый. Ишекне тартып карый. Ишек бикле. Авыз эченнэн озын бер кейне кейли. Барып урам як тэрэзэне ача.
Казан, Казан, юк, юк ышанмыйм.
Казандамы чыннан, чынлап мин,
Шушы, шушы узенэ ярсытып
Экият кебек дэшкэн Кабанмы?
Рэми уза. Тукай карап кала. Тукай (кулын сузып С.Рэмиев янына
килэ) мин сезне рэсемегез буенча тесмерлим. Сез — С.Рэмиев
ялгышаммы.