Творчество поэта XV века Умми Камала : Художественные и философско-этические проблемы

• Автор: Фатхтдинов, Фаил Камилович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 168 с. + Прил. (217с. )

ЭЧТЭЛЕГЕ
Кереш..................................................4 бит
Беренче булек. Эмми Кэмал шэхесе Иэм
иждты турындагы карашлар, аларга фэнни
мвнэсэбэт мэсьэлэсе.............................14 бит
Икенче булек.©мми Кэмал поэзиясенен фэлсэфи-эстетик нигезлэре 35 бит
Оченче булек. Эмми Кэмалнын, фэлсэфи карашларыньщ сэнгатьчел-эстетик гэудэлэнеше.
1) Шагыйрь иждтында лирик герой, аныц рухи халэтенен, эдэби чагылышы 69 бит
2) Эмми Кэмал шигырьлэренен жанр узенчэлеклэре................................128 бит
3) Эмми Кэмал шигырьлэренен тел-стиль узенчэлеклэре................................139 бит
Йомгак..........................................144 бит
Библиография....................................153 бит

Кереш
0мми Кэмал - урта гасырлар терки шигъриятенед куренек-ле векиллареннен берсе. Аныд туган Ііам вафат булган елларын документаль равешта раслый торган тарихи чыганакларныд хезергэ табылганы юк. Яшау чоры иж,атында булган аерым мэгъ-луматлар буенча якынча билгеланэ. Аны XIV гасырныд икенче яртысы - XV гасырныд азаклары дип исагларга була. Шагыйрь-нед иждты XIX гасыр ахырларына кадэр, нигездэ, Идел-Урал тебэ-гендэ кульязма ж,ыентыклар рэвешенда таралган. 1884 елда Ка-занда беренче тапкыр типография ысулы белэн басылган китабы чыгарыла. 1897, 1898, 1899, 1906 елларда бу китап ядадан нэшер итела. Безнед кеннэргэ кадэр 143 шигыре сакланып калган.
Буген бмми Кэмалныд ижтимагый хэлен Иэм ХІУ^ гасыр-лардагы тарихи вакыйгаларга менэсэбетен ачык билгелэу кыен. Шулай да аныд урыны уз чорыныд акыл иялэре, укымышлылары арасында булган дип уйларга кирэк. Ул чор ечен “укымышлы”, барыннан да элек, теологик белемле кеше дигэнне адлата. Шагыйрьнед деньяга карашы дини тэгълиматлар йогынтысында формалашкан. Лакин шул ук вакытта тормыш чынбарлыгы адарда деньяви хислэр, фикерлэр Ііам инанулар ечен сэбап булган. Социаль шартлар шагыйрь алдына реаль проблемалар куйган Иэм аларны реалист буларак хал итэргэ кирэк булган. Рэсми

ислам тэгълиматында аларга ж,авап табылмаган. Шуныц ечен ©мми Кэмал, хакыйкать эзлэп, суфичылык фэлсэфэсенэ мерэж,э-гать ИТК0Н. Мондый хэл Кенчыгышныц башка акыл иялэренэ дэ хас икэнлеге эдэбият белемендэ кин, билгеле. “Урта гасырларда меселман зыялыларынын, зирек акылы, рухи таянычын югалта барганда, еш кына суфичылык ягына авыша башлаган”1 ©мми Кэмал иждтында да ике теп агымныц - берьяклап, ислам схоластик фэлсэфэсенен, Иэм, икенче яклап, типик суфичылык тэгъли-матыныд кушылганлыгы ачык куренеп тора. Тагын шунысы игъти-барга лаек: аныд шигырьлерен дини вэгазь тэгъбире булган Ьіем хакыйкать эзлэученед рухи халэтен, уйларын, хыялларын чагыл-дырган ике теркемге булеп карау да катлаулы мэсьэлэ. Ченки ши-гырьлэрдэ алар берсе икенчесе белэн органик рэвештэ бэйлэнеп килгэннэр.
©мми Кэмал кешене ходай биргэн илаИи кечкэ - акылга ия булган бердэнбер ж,ан дип карый. Иж,аты белэн шагыйрь кеше-нец Ьэм табигатьнен, матурлыгында ходайнын, кодрэте гэудэлэн-гэнен исбатлый. Аныц мондый карашлары АллаЬы Тэгалэнец, ж,ир-сунын, Иэм кешенен, субстанциаль берлеген раслаучы пантеизм принципларына барып тоташа.
Теманын актуальлеге. Совет чоры эдэбият белемендэ Идел-Урал буе терки телле Урта гасыр эдэбияты вэкиллэре иждтына фэнни анализ идеологик кысалар белэн чиклэнде. Иж,ат иялэренед чынбарлыкны сэнгатьчел чагылдыру алымнары нигезендэ яткан узенчэлекле фэлсэфи-эстетик карашларныд тарихи-иж.тимагый тамырлары ачыкланмады. Эдэби эсэрлэрнен шул заман укучыларыньщ рухи деньясына теэсир иту куэтен ейрэнуге игътибар ж,итмэде. Бигрэк тэ, дини-суфичыл образ-
1Давлетшин К.С. Идейно-художественные особенности татарской поэзии XVII века. - Уфа:БГУ, 1984. - 7 б.

килгэч, эдэбият тарихында да икенче чор башлана. Яшэу, иж,ат иту авырлашса да, Болгар халкы рухи эшчэнлеккэ сэлэтен саклап алып кала алган. Шушындый авыр шартларда Мэхмут бине Гали “НэЬж,ел-фэрадис” (1358), ИбраИим Болгари “Ысулел - Хосами” (1350), ИбраИим Кирэтмэни “Ысулел-имам Фэхрел -ислам” (1363) эсэрлэрен иж,ат иткэннэр. Нэкъ шушы чорда Идел буенда формалашкан эдэби телдэ67 Сарай Иэм аньщ тебэклэ-рендэ Харэзминен, “Мэхэббэтнамэ”се, Котбнын, “Хесрэу В0 Ширині, X. Кятибнен “Ж.ЄМЖ.ЄМЗ солтан”ы, Мисыр мамлукл0ренд0 С.Сараиныц “Гвлстан бит-терки”се бэм “СеЬэйл вэ Гелдерсен”е барлыкка кил©.
Гомум©н ал ганда, Алтын Урда заманындагы культура, эдэби-ят бэм С0нгать тик бер ген© халык тарафыннан тудырылмаган. Аларны барлыкка китеруда бу улуска буйсындырылган куп халыкларныц, вакилларе катнашкан. Э.Нэж,ип Алтын Урда зама-нында тудырылган культурага варислык турында болай дип яза: “ Бу культураныц варислары кем, бу язма исталеклар кемнеке ? диган сорауга килганда иса, без бу культураны барлыкка китеруда хазерге татар, башкорт, казак, кырым татары, эзэрбайждн, узбак Иам терекманнарнец бабалары катнашу фактын читтэ калдыра алмыйбыз.”
Болгар чорында туган эдэбиятныц традицияларе, Алтын Урда заманында терле йогынтыларны кичереп, Казан ханлыгы шартларында да алга таба усуен давам ита. Бу чор адипларе узларенек иж,атларын ил, халык язмышы белан тыгыз байлап, гадел идарэне гаудаландерган образларны, гуманистик идеал-ларны конкретрак чагылдыра башлый. Шул ук вакытта эчталеге
67Татар эдэбияты тарихы. 6 т-да. -Казан: Татар, китап нэшр.,1984. -1т. - 32 б.
68 НЭЖ.ИП Э. Татар эдэбиятыньщ Иэм эдэби телене^ кайбер онытылган истэлеклэре турында // Совет эдэбияты. - 1957. - 12 сан. - 87 б.