Творчество Нурихана Фаттаха : Основная проблематика и ее художественное воплощение

• Автор: Назипова, Эльфинур Нурмехаметовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 170 с.

Эчтелек
1. Кєреш
2. Беренче булек.
Шэхси тэжрибэ hsM шкат
3. Икенче булек.
Реаль чынбарлыкка йез тотып
4. вченче булек.
Тарихилык юлыннан
5. Йомгак
6. Библиография

Кереш
Теманыд актуальлеге. Хазерге татар эдэбиятыньщ ин куренекпе вэкиллэреннэн берсе булган язучы Нурихан Фэттах тнрэн фикерле, мавыктыргыч эсэрлэре, узенчэлекле ижаты белан инде куптэннан укучыларныц жылы карашларын яулап алды. Ул - чынбарлыкныц, тарихныд катлаулы якларын, кешелвр арасындагы тврле менасэбатлэрне жанлы Ьам ышандырырлык итеп, сангать камиллегена житкереп яктырта белу сэлэтенэ ия булган, кабатланмас стильдэ ижат итуче талантлы автор. Эдипнец эшчэнлеге аз ейренелтэн хэлдэ кала бирэ. Э инде ижатына фэнни-теоретик анализлау эше эле башланып кына килэ.
Бу урында элегэ кадэр язучыныц тормыш юлы Ьэм ижаты турында бер генэ махсус зур тикшеру, монография яисо китапнын булмавын да искэртеп утэргэ кирэк. Нурихан Фэтгахньщ тормыш Ьэм ижат юлына кыскача эзлекле кузэту ясау зарурлыгьт да анлашыла.
Бу фэнни хезмэт Нурихан Фэттах ижатынын татар адэбияты усешендэ, хэзерге прозада тарихи уткэнне Ьэм заман проблемаларын социаль-психологик планда яктырту елкэсенде тоткан урынын билгелеуне дэ куздэ тота. Бу автор гадэти язучы гына тугел, ул - галим, философ, публицист та. Болар бетенесе эдэбият белэн ничек бэйлэнэ, эдэби эсэрлэр тезелешенэ, идея-эстетик юнэлешенэ нинди эз сала? Без бу мэсьэлэлэргэ дэ игътибар итэргэ булдык.
Югарыда эйтелгэн факторлар барысы бергэ бу диссертациянен актуальлеген билгели.
Теманы эйрэнунен торышы, Н.Фэттахньщ беренче эсэрлэре илленче еллар ахырында укучыга тэкъдим ителсэ дэ, эдэби тэнкыйть аны фэкать алтмышынчы еллар уртасында тына «куреп» алды. Алтмышынчы елларныц икенче яртысында, житмешенче еллар дэвамында язучыныц аерым эсэрлэре басылу уцаеннан вакытлы матбугатта чыккан рецензиялор, мэкалэлэрнец
кайберлэре каршылыклы фикерлэр, бэхэслер уяталар. Моныц шулай булуы табигый да, ченки Н.Фэттахньщ беренче эсэрлэрендэ ук аларньщ шул чорда эдэбиятта хакимлек иткэн социалистик реализм методы догмаларына туры килмэгэнлеге сизелеп тора иде. Ьем тонкыйтьчелэр до шул мэгълум кысаларга кереп, урнашып житмегэн куренешлэрне, геройларны, хэллэрне куреп, аптыраита калгаладылар. Эмма озакламый Н.Фэттах всэрлоре Ф.Мицнуллин, Ф.Мусин, Ф.Хатипов, И.Нуруллин, Р.Сверигин, Ф.Урманчиев, Р.Кукушкин кебек эдэбият белгечлэре тарафыннан гадел-объектив бэялэнде1.
Мэсэлэн, Р.Х.Сверигин «Медир Сажидэ» повестеныд стиль узенчапеклэрен ачарга омтылыш ясый. Анын фикеренчэ, «язучы кенкуреш детальлэренэ бик сизгер, конкрет картинаны тегел сурэтли. Кешелэр сейлэмендеге, уз-узлэрен тотышындагы сизелер-сизелмэс штрихлардан да оста файдалануы ягыннан анын ижаты бераз гына Ф.Хвсни ижатына да якынаеп китэ»2.
Р.Шириязданов, язучыныц ижатына кузэту ясап, «Н.Фэттахньщ 50 нче елларда беренче язган хикэялэре ук ниндидер бер садэ табигыйдеклэре белэн аерылып тора. Аларга талгын Ьэм тигез ягымлы сузлэр-сурэтлэр дэ узлэреннэн узлэре туып, калкып, сиздермичэ гене куз алдыннан утэ торалар, ага торалар. Эсэрлэрнец теле дэ агымсу кебек табигый Ьэм гадэти. Н.Фэттах геройлары Ьэр кэн безгэ очрый торган, таныша, аралаша, дуслаша яисэ ачуланыша торган гадэти кешелэр»3,- дип яза.
Н.Фэттах ижаты турында матбугатта басылган чыгышларда заман Ьэм
1 Мицнуллин Ф. Хезмэт матурлыгын яклап // Соц. Татарстан. - 1965. - 13 июнь; Мусин Ф. Тормыш сынавы аша. - Казан: Таткитнэшр., 1969; Хатипов Ф. Тарихыбызнын поэтик сэхифесе // Казан утлары. -1974.- 1 сан; Нуруллин И. Сплав труда и таланта // Сов. Татария. - 1978. - 25 октябрь; Сверигин Р. Хэзерге татар прозасынын кайбер адэби-стиль узенчэлекларе турында // Татар эдэбияты мэсьелэлэре. - 6 нчы жыентык. -Казан: Таткитнэшр, 1974. - (Казан двулэт педагогия институты); Урманчиев Ф. Борынгы фольклор Ьем бугенге эдэбият // Татар эдэбияты мэсьэлэларе. - 8 нче жыентык. - Казан: Таткитнэшр, 1978 (Казан дэулэт педагогия институты); Кукушкин Р. Озын гомернец сере: Язучы Н.Фэтгахка 50 яшь // Ялкын. - 1978. - 11 сан.
2 Сверигин Р. Хэзерге татар совет прозасынын кайбер эдэби-стиль узенчэлеклэре турында. // Татар эдэбияты мэсьэлэларе. - 6 нчы жыентык. - Казан: Таткитнэшр., 1974. - 51-78 б. (Казан дэулэт педагогия институты).
3 Шириязданов Р. Анын дэрте, дэрманы белен // Казан утлары. - 1978. - 10 сан.- 157-162 б.
булудан бигрэк, бригадир буларак ачыла. Дерес, всердэ аныц Марьямга булган мвхэббетенв беркадвр игътибар биреле. Ислам тарафыннан алданган, естена куп растрата чыккан Марьям, аягын сындырып, больницага элэккэч, араларында бернича тапкыр куреп свйлэшудэн башка берни булмаган булса да, Барый ацарга ярдэмга киле. Барый Марьямге мэхеббате больницада аньщ белен очрашып сайлашуенде Ьам егетнеи уйларында чагыла. Лэкин Барыйныц мэхэббэте тиешенчв ачылмый.
Эсзрде гади игенчелер - Ьарун, Андропов, Мансур, Барыйлар хезматне намус эше итеп тоялар. Бу хезмет процессын самолеттан гына кузэткен партия векиллерен, зур житекчеларне гади кешелернен шахси тормышлары да, авыр хезмэт шартлары да кызьпссындырмый. Эсердэ узларе «беек» тезелеш-узгэрешларне башлап та, аны «коллектив» иркена тапшырган, эш нетижэлэрен кегазьдан, отчетлардан гына кетеп утырган партия векиллэренец гади халыктан ни дерэжэда ерак икенлеген куру авыр тугел.
Язучы кире типлардан Исламга кубрек туктала Ьам бу образны ул терле яктан ача. Ислам - намуссыз, мораль яктан тотнаксыз, эчкече бер тип. Ул Ьербер эшен алдан уйлап, макер, хейла белен эшли. Автор Исламньщ балачагьша, усмер вакытына игътибар итэ Ьам шуныц белан аныи нинди тирелек жимеше булуын ача, бу хэлгэ илтуче социаль сабэпларне курсате: «Ул Казанныц Кызыл ярлы чокыр-чакырлар белан ергаланып беткан бер ягында, иске шпаллардан корыштырьшган бер куышта туды. Курку-эрнуле, кысынкы бала вакыты аньщ ике теразэле шул куышта Ьам кызыл ярлы чокыр-чакыр араларында, чуплек башларында утге» (90 б.) Шул кечкена гене булмэге этисе узенен дуслары белен ниндидер тергэклар урлап кайта. Алар тен буе эчеп утыралар, кычкыралар, сугенэлар. Этилере кулга алынгач, ул энесе белен ачлы-туклы салкын ейдэ кеннар буе кетеп утыра. Ачка кибегеп, япа-ялгыз ей саклап яту тора-бара туйдыра башлый, Ьем алар энесе белан урлашу юлына басалар. Ислам заводта эшлегендэ да, шофер булгач та узенен бу гадэтен ташпамый. Пекин кьщгыр эшлэре ачыла башлагач, Ьам хатыны Дания белен аралары