Творческое наследие Афзала Тагирова: идейное содержание и художественные особенности

• Автор: Бадретдинов, Раджаб Фатхутдинович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2008
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 218 с.

Россия Федерациясенен магариф Ьэм фэн министрлыгы

В.И.Ульянов-Ленин исемендэге Казан дэулэт университеты

Бэдретдинов Рэжэн Фэтхетдин улы

АФЗАЛ ТАЬИРОВНЬЩ ИЖА Г МИРАСЫ:

ИДЕЯ ЭЧТЭЛЕГЕ ЬЭМ С0НГАТИ УЗЕНЧЭЛЕКЛЭРЕ

10.01.02 — Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)

Куль. ында

Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэраясосе алу ечен язылган диссертация

Фанни яуггэкче: филология фэннэре докторы, профессор Миннегулов Х.Й.

Казан
Эчтэлек
Кереш. Хезмэткэ гомуми сыйфатлама
Беренче булек. Афзал ТаЬиров: чор Ьэм эдип
1.1 .Чор Ьэм эдипнец тормыш юлы
1.2. А.ТаЬировныц иждт мирасы
Икенче булек. Афзал ТаЬиров эсэрлэренен тематикасы Ьэм топ мотив лар
2.1. А.ТаЬиров 1щатында тарихилык принцибы
2.2. «Янгура», «Ямэлкэ тавы» эсэрлэрендэ патриотик идеялэр
2.3. Эдип ижатында хезмэт темасы
вченче булек. Афзал ТаЬиров иясатында шэхес концепциясс
3.1. Язучыньщ драмаларында милли идеал
3.2. “Солдата ар” романында Ьэм «Кызылгвардиячелэр»,
«Кызылармиячелэр» дилогиясендэ уцай герой концепциясе
Йомгак
Файдаланылган эдэбият исемлеге
Кушымта. А.ТаЬиров эсэрлэренец библиографиясе
КЕРЕШ
ХЕЗМЭТКЭ ГОМУМИ СЫЙФАТЛАМА
Теманыц актуальлеге. Татар адэбиятыньщ борынгыдан килгон бай тарихы бар. Тик шулай да мэгълум бер ижтимагый-сэяси сэбэплэр аркасында онытылган, оныттырылган, игьтибардан читлэштерелгэн эдиплэр, эсэрлэр кала килэ. Тоталитар режим тарафыннан хаксызга рэнжетелгэн, атып утерелгэн язучы, драматург, дэулэт Ьэм жэмэгать эшлеклесе Афзал Мехетдин улы ТаЬиров (1890-1937) мирасы да озак вакытлар ейрэнелмэде.
Буген безгэ эдэби Ьэм ижтимагый фикер усеше елъязмаларыннан ярты гасырдан артык сызылып торган эдип ижатын барлау, ейрэну эчен кин мэмкинлеклэр туды. Эдэбиятыбыздагы «ак тапларны» бетеру, рухи кыйммэтлэрне яцабаштан карау, бэялэу ечен шартлар барлыкка килде. Милли-тарихи агымнар узэгендэ ижат ителгэн, эмма узенец асылын хэзер дэ жуймаган А.ТаЬировныц эдэби мирасы халкыбызга бик кирэк. Бу исэ эдэбиятыбызныц усеш юлларын дерес билгелэргэ, реаль бэялэргэ ярдэм итэчэк.
Кыйблаларны «адаштырган», фикри иманнарны какшаткан СССР дигэн империячел дэулэт уз сузе, максаты, фикере булганнарны эзэрлеклэде, кешелэрне вехшилэрчэ юк итте, кан коюлар юлыннан атлады. Куплэр инкыйлаблар ташкыны астында кальтп имгэтелде, ахыр чиктэ «коммунизмга бару юлыннан» алый ыргытылды: тэрмэлэргэ ябылды, сэргеннэргэ серелде, физик яктан юк ителде. Бу агым А. ТаЬировны да читлэтеп утмэде. Октябрь борылышларыннан сон марксистик-ленинчыл идеялэргэ чын кунелдэн ышанган Ьэм бирелеп хезмэт иткэн Афзал ТаЬиров та, инкыйлаби узгэртеп корулар белэн рухланып яши, ижат итэ. Хэтта Урта Азиядэ дэ совет власте урнаштыруга, халык мэгарифе эшлэрен жайга салуга фанатикларча бирелеп хезмэт куя. Ахыр чиктэ, тоталитар система тарафыннан хаксызга гаеплэнэ Ьэм атып утерелэ.

Курэсен, шул оольшевистик карашта торган мегаллим таэсирендэдер, ул революцион чыгышларда катнаша, яшерен газеталар тарата. «Мэрждния» мэдрэсэсендэге Боріїан Мансуров, Нэсих Мехетдиновлар биргэн прокламациялорне Пороховой заводында таратканнан сон, казармага бару сылтавы белан, узенен авылдашы Гыйрфан янына барып эшли. Казан вокзалы янындагы казармаларда «яшерен» газеталар тарату эшлэрен оста башкаруда мактала. Узе да «Йолдыз», «Казан мехбире» йэм башка газеталарны укый башлый.
А.Тайировныц язучы булып китуенэ татар драматургы Нам педагог Гафур Колэхмэтов белан очрашу зур этэргеч бира. Алар Афзал Тайиров белан дуслашып кителэр. Гафур Колэхмэтов Афзалньщ дорес, матур гына язуын куреп, аца узенен «Тарих сэхифэлэре», «Кызыл белан кара» (ягъни «Ике фикер» драмасы), «Яшь гомер» китапларын акка кучертэ. Бу хал 1906 елда була. Ул Гафур Колэхмэтовныц диалекталь тел кытыршылыкларын куреп, кицэшеп, авторныц хаталарын тазэтэ бара. Гафур Колэхмэтов яца танышы — яшь шакерткэ укып торырга кызыклы гына китаплар бира. Афзалньщ аларны укып, узенен дэ язасы кила башлый.
1907 елда Афзал Тайиров 17 яшендэ «Бичура» дигэн тауге пьесасын яза. Олеге комедияга ул узенен беренче псевдонимын «Э.Махетдин» дип куя. Пьесаны Г.Колахмэтовка укыта йэм яхшы бая ала. Олеге комедия Мадраса шэкертлэре тарафыннан уйнала, лакин басыла алмый кала.
- Тісеменда ук жисмилеге чагылыш тапкан элеге эсер татар халкынын миллилеген тирэнрэк ачып биргэн курэсец, шул чор нэширлэре аны бастырудан баш тарталар. Ченки патша цензурасы халыкчан эсорлэрне бастыруга каршы була. 1905 елны революциядэн сон патша ялчылары, нэширлэре йэм типография хуждлары хекемгэ тарту белан янап, татар халык иждтына караган эсэрлэрне чыгаруны тыялар, жандармнар типографиялэрне кузету астына алалар. Осэр кулъязма халэтендэ дэ куплардэ кызыксыну уята. Шул елда ул пьесаны Мадраса укытучылары йэм шэкертлэре бергэлэп сэхнэлэштерэлэр. Кызганыч ки, «Бичура» комедиясе денья кура алмый,