Татарская сценическая литература в контексте тюркской драматургии : конец XIX - начало XX веков

• Автор: Ханнанов, Рамиль Гумарович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2009
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 177 с. : ил.

Россия Федерациясе Мэгариф Ьзм фэн министрлыгы Мэгариф эшлэре буенча Федераль агентлык «Татар дэулэт гуманитар-педагогика университеты» югары Иенэри белей биру дэулэт мэгариф учреждениесе

Кулъязма хокукында

Ханнанов Рамил Гомзр улы

Терки драматургия контекстында татар сэхна эдабияты (XIX гасыр ахыры - XX йез башы)

Белгечлек: 10.01.02 - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты

(татар эдэбияты)

ФИЛОЛОГИЯ ФЭННЭРЕ КАНДИДАТЫ ГЫЙЛЬМИ Д0Р0ЖЭСЕН0 ДИССЕРТАЦИЯ

Фэнни жцтэкче -филология фэннэре докторы, профессор Галимуллин Фоат Галимулла улы

Казан
Эчтэлек
Кереш
I булек. Терки халыкларньщ тамашалыкка омтьшышы
II булек. Терки халыкларда драматургиянен; яралгылары
1. Терек-татар эдэби багланышлары
2. Татар драматургиясе Ьэм театрыньщ
терки халыклар белэн элемтэлэр эволюциясе
III булек. Рус-Европа сэхнэ эдэбиятлары контекстында терки
Иэм татар драматургиясенец усеше
Йомгак
Фэнни эдэбият
Матур эдэбият
Кереш
Хезмэтнец актуальлеге. Татар сэхнэ эдэбияты Ьэм театрыныц формалашуы XIX гасыр ахыры - XX йез башында жрмгыять тормышында барлыкка килгэн ищтимагый, идеологик, рухи, психологик, эхлакый ацныц усеше белэн ацлатыла. Сэнгатьнец башка терлэре кебек ук, драматургия. Ьэм театр алдына да тормыш талэплэренэ ж;авап биру максаты куела. Сэхнэ эдэбияты Ьэм сэнгате щэмгыятьтэ барган >дэдидчелек белэн кадимчелек тартышы шартларында усэ. Шуца бэйле рэвештэ, драматурглар Ьэм театр оештырып йеручелэр бик куп каршылыкларга юлыга. Тэуге спектакльлэрдэ катнагаучылар да нигездэ прогрессив идеяле зыялылар, торле ризасызлыклары ечен мэдрэсэлэрдэн куылган шэкертлэр, приказчиютар була. Татар театры беренче кеннэреннэн ук милли сэхнэбезне терки, рус-Европа Ьэм, гомумэн, донья мэдэнияте ирешкэн фэлсэфи-эстетик биеклеккэ кутэру, элеге чорны, халыкньщ яшэешен сурэтлэу, денья халыкларыныц милли узенчэлеютэрен чагылдыру елкэлэрендэ алыштыргысыз зур эш башлый.
Халык уеннары, бэйрэмнэре, йолалары, куцел ачу чараларына нигсзлэнгэн милли театр, уз кысаларында гына чиклэнеп калмыйча, терки Ьэм рус-Европа халыкларыныц сэхнэ сэнгате, драматургиясе белэн тыгыз олемтэдэ була, куп миллэтлэрнец прогрессив идеялэрен узлэштергэн хэлдэ, узе дэ башка халыкларньщ театр эдэбияты Ьэм сэнгате усешенэ зур елеш кертэ. Татар драматурглары терки эдэбиятларга аеруча да еш мерэжргать итэлэр. Терек язучыларыныц эсэрлэре аша алар Кенбатыш Европа эдэби кыйммэтлэренец асьшына тешенэлэр. Шул ук вакытта татар эдиплэре казакъ, узбэк, кыргыз, башкорт Ьэм башка кайбер миллэт язучыларыныц остазлары булып китэлэр.
XX гасыр башларына кадэр узара тыгыз багланышта яшэгэн терки халыкларньщ эдэби элемтэлэре Совет хакимияте елларында чагыштырмача аз ейрэнелде. Бу эш гомумэн тыелган заманнар да булды. Шуца курэ татар Ьэм башка терки драматургия Ьэм театрларньщ нинди щирлектэ

булыгыз” дигэн мэгьнэне ацлата. Аны усмерлэр хор белэн кумэк рэвештэ эйтэлэр.
Бугенге кендэ татар халкында Нэуруз бэйрэмен билгелэп уту юк дэрэжрсендэ. Булса да, ул тар кысаларда гына уза. Мэсэлэн, Элмэт районы Чупай авылы халкы элеге бэйрэмне мэктэп бинасында уздыра. Нэуруз алдыннан балаларнын авьш буенча булэк, ярма, йомырка жыюлары да купмедер дэрэжрдэ заманчалаштырылган. Авыл халкы булэклэрен узе белэн алып килэ, балалар исэ аларны залда гына ж;ыя. Шуннан сор ашханэдэ Нэуруз боткасы пешерелэ. 0 бу вакытта, терле уеннар, табышмак, такмак эйтешулэр, Кыш бабай белэн. Нэурузбикэне кеч сынаштырулар, Кыш бабайньщ жщнелеп “кайтып китуе” кебек куцел ачу чаралары герли. Нэуруз боткасы пешеп чыккач, илгэ-кенгэ “хужа” булып калган Нэурузбикэ (э бу рольне авылныц иц чибэр туташы башкара) узенец иптэш кызлары белэн халыкка ботка тарата. Бэйрэм авыл халкыньщ кумэк биюлэре, теркемнэргэ буленеп, такмак эйтешулэре, “Энисэ”, “Эпипэ”, “Челтэр элдем читэнгэ”, “Чума урдэк, чума каз” кебек yen ж;ырларын сэхнэлэштереп (бугенге кендэ эстрадабызда киц таралган клипларныц чишмэ башы дисэк тэ, бер дэ ялгыш булмас) жырлау, бер-берлэрен ейлэрендэ пешереп килгэн милли ризыклардан авыз иттеру белэн дэвам итэ. Нэуруз - бу авылныц традициягэ эйлэнгэн бер бэйрэме ул.
Лэкин татар халкында Нэурузне болай бэйрэм иту очраклары бугенге кендэ инде бик сирэк куренешкэ эйлэнде. Моньщ сэбэплэрен XVIII гасырдан башлап Яра елны рус халкында кабул ителгэн Юлиан календаре нигезендэ карты алуга гадэтлэнудэн эзлэргэ кирэктер. Бу чорда Яна елны каршылау йоласы Нардуган - барлыкка килэ. Бу сузнен килеп чыгышы монгол теленэ бэйлэп карала. Монгол телендэ “нар” кояш дигэн мэгънэгэ туры килэ. Чуаш телендэ Яна елны каршылау бэйрэмен “Нартаван” дип йертэлэр,1.
'Надиров И.Н. Татар халкыньщ йола поэзиясе, уен жырлары, бию такмаклары / И.Н.Надиров // Татар халык ижаты. Иола Ьэм уен жырлары. - Казан: Татар.кит.нэшр., 1980. -Б.8.