Татарская "лагерная проза" во второй половине XX века: жанровая типология и поэтика

• Автор: Габидуллин, Равиль Ревкатович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2009
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 160 с.

Д0УЛ0Т ЮГ АРЫ ьенэри БЕЛЕМ БИРУ УЧРЕЖДЕНИЕСЕ «В.И. УЛЬЯНОВ-ЛЕНИН ИСЕМЕНДЭГЕ КАЗАН Д0УЛ0Т УНИВЕРСИТЕТЫ»

ГАБИДУЛЛИН РАВИЛ РИФКАТ УЛЫ

XX Г АСЫРНЬЩ ИКЕНЧЕ ЯРТЫСЫНДА ТАТАР «ЛАГЕРЬ ПРОЗ АСЫ»: ЖАНР ТИПОЛОГИЯСЕ Ь0М ПОЭТИКА

10.01.02 - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)

Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэжэсен алу очен тэкъдим

ителгэн Диссертация

Фэнни житэкче - филология фэннэре докторы, профессор Т.Н. Галиуллин

Казан
Эчтэлек
I. Кереш
II. Беренче булек. И.Салаховньщ “Колыма хикэялэре” роман-хроникасынын сэнгать узенчэлеге ;
1.1. И.Салаховньщ “Колыма хикэялэре” эсэренец язылу тарихы Ьэм тарихи нигезе
1.2. Эсэрнен жанр Ьэм поэтик узенчэлеклэре
1.3. Роман-хроникада образлар системасы
Икенче булек. А.Г'ыйлэжевнен “Йэгез, бер дога!” роман-хатирэсенец
жанрлык хасиятлэре Ьэм сэнгатьчэ узенчэлеклэре
2.1. Романньщ жанр узенчэлеге Ьэм сюжет - композицион тезелеше
2.2. Роман-хатирэнец сэнгати яцалыгы
вченче булек, Г.Тавлинныц “Афэт” роман-трилогиясенец сэнгатьчэ эшлэнеше
3.1. Роман-трилогиянец сюжет-композицион узенчэлеге
3.2. Роман-трилогиягэ хас образлар бирелеше
III. Йомгак
IV. Библиография

Кереш
Хезмэтнен актуальлеге. Халык Ьэм шэхси ирек ечен керэшучелэрнед тоткынлыктагы темасы эдэбиятны да читлэтеп утми. Термэ, тоткынлык темасына карата терле жанрда ижат ителгэн куп санлы эдэби эсэрлэр денья курэ. Д.Гыйльманов тоткынлык мотивлары тамырларыныц Июдил белэн Коръэнгэ барып тоташуын ачыклый [99, 6].
Кол Галинен “Кыйссаи Йосыф” дастаны , Болгар чоры эдэбиятыныц улемсез эсэре буларак Ьэркемгэ таныш. Элеге эсэрдэ дэ термэ мотивлары белэн очрашабыз. Анда мэхэббэтен жавапсыз калдырган ечен Зелэйха сейгэне Йосыфны зинданга яптыра. Элеге эпизод аша, автор безгэ термэнец уч алу урыны икэнен ацлатып бирэ [3, 221].
Шулай ук термэ темасы халык ижаты эсэрлэрен дэ читлэтеп узмый. Казан ханлыгы чорын сурэтлэгэн эсэрлэрдэн “Сеембикэ бэете”ндэ дэ тоткынлык, термэ мотивлары урын алган [5, 39].
Шул рэвешле, XX гасырга кадэр булган эдэби эсэрлэрдэ термэ мотивы Ьэр чорда да чагылыш таба. Бары аерма шунда гына: аны Ьэр заман узенчэ сурэтли.
XX гасыр эдэбиятына килгэндэ исэ, корбан булу мотивлары Й.Акчураньщ термэ кендэлеклэре формасында язылган “Тоткынлык истэлеклэре” (1907) эсэрендэ югары дэрэжэдэ чагылыш таба. Шулай ук Г.Газиныц “Беек каргыш” (1912), З.ШаЬгэрэевныд “Термэ турында...” дигэн документаль-нэфис повестенда да элеге тема урын ала. Югарыда санап утелгэн эсэрлэрнед Ьэрберсендэ дэ патша хекумэтендэ хекем серэ торган коточкыч тэртиплэргэ Ьэм кыргыйлыкка каршы керэш пафосы яцгырый. Г.Исхакыйныд “Зиндан” повестенда элеге теманы сурэтлэгэндэ бунтарлык рухы чагыла.
Эдэбиятыбыз тарихында Г.Исхакыйныд “Зиндан” повеете аерым урын тота. Ул автобиографик материалга нигезлэнеп, термэ кендэлеге рэвешендэ

сюжет” [71, 406], - дигэн мэгънэдэ кулланыла. Бу хис турында автор “татлы да, ачы да, сагышлы сагыну” дип яза. Ул узенец сейгэн кызы Зэйтунэне, этисен, иректэ яшэуче дусларын, туганнарын, туган ягын сагына. Э термэгэ алыныр алдыннан гына ойлэнгэн яшь ата Ардалион Михайлович Нижегородцев исз узенец туачак баласын, хатынын сагынып елый. 1 Тоткыннар куцелендэге рэнэу хисен дэ игътибарсыз калдыру мемкин тугел. Чираттагы мыскыллауларын тормышка ашыру ечен, надзирательлэр берконне мэхбуслэргэ биштэрлэрен алып, андагы эйберлэрен карарга боералар. Итеклэре эченнэн тешкэн хатларны кургэч, башта эшнец нэрсэдэ икэнлеген ацламыйча, “ейдэн килгзн жавап хатлары” дип кабул итэлэр,

лэкин узлэренец кыш буе язып, жавап кетеп тилмергэн хатлары икэнлеген белгэч, куцеллэре рэнжеп, хэлсезлэнеп идэнгэ чугэлэр. “Ичмасам, яндырсалар. Белмэс идек, кетэр идек... Э монда, иц эшэке рэвештэ мыскыл итеп, уз хатыцны бер елдан соц кулыца тоттыралар! - ди Мэхмут, ярсып” [58, 126]. Элеге езек тэ тоталитар системаньщ чын асылын ацларга ярдэм итэ. Берэулэр совет дэулэтен тезу ечен гомерлэрен корбан иткэндэ, шул ук илнец “ерткычлар”ы - эзмэвердэй ирлэр кешенец рухын имгэтердэй мыскыл иту чараларын уйлап табу белэн шегыльлэнэлэр Ьэм шул кабэхэтлектэн яшэу яме табалар.
Ирек кадерен белу, азатлыкта вакытта аныц беек бэхет икэнен ацламау турында да ачынып язган юллар да эсэрдэ гыйбрэтле итеп тасвирлана.
Совет халкын “ин гадел конституция” нигезендэ хекем итеп, кеше
хокукларыннан аеруныц ысуллары турында сейлэгэндэ хис

катыштырмыйча, суз белэн генэ эйтеп бетеру мемкин тугел. Ялгыз камера икэн, анда сейлэшергэ кеше юк, э уйларга ярамый. Тирэн уйга чумган тоткынны “куз”дэн карап торган сакчы, ишекне шалтыратып ачып, уйларын булэ. Урындыгы булса да, утырырга мемкин тугел, ул жил утсен ечен махсус рэвештэ тишек стена янына беркетеп куелган. Йокларга урын булса, битне капларга рехсэт ителми. Боз идэнле камералар, бил тицентен су тутырылган карцер, сорау алганда тен буе бастырып тотып газаплау,