Поэтика жанра рассказа в татарской прозе конца XX - начала XXI веков

• Автор: Гайфиева, Гузель Ришатовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2010
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 171 с.

Эчтэлек
Кереш
Беренче булек. Хикэя жанрыныц теоретик нигезе Иэм татар эдзбиятында формалашу узенчэлеклэре
Беренче булек буенча нэтиждлэр
Икенче булек. XX гасыр ахыры - XXI гасыр башы татар эдзбиятында
хикэянец типологиясе
§ 2.1. Хикэя жанры Ьэм XX гасыр ахыры - XXI гасыр башы татар прозасында
эдэби юнэлешлэр
§ 2.2. Сатирик, юмористик хикэялэрнен, тематик Ьэм сэнгати
узенчэлеклэре
§ 2.3. Хэзерге татар эдзбиятында детектив Ьэм фантастик хикэялэр
Икенче булек буенча нэтижэлэр
вченче булек. Хикэя жанры поэтикасыньщ теп узенчэлеклэре
§ 3.1. XX гасыр ахыры - XXI гасыр башы татар эдэбияты хикэялэрендэ эдэби
мотивларныц чагылышы
§ 3.2. Хикэялэу ысуллары Ьэм хикэялэрдэ автор позициясе бирелеше
§ 3.3. Предмет деньясыныц сурэтлэнеше Ьэм купфункциялелеге
§ 3.4. Постмодернистик чара буларак интертекстуальлекнен, хикэялэрдэ
чагылышы
§ 3.5. Хэзерге хикэялэрдэ шартлы-метафорик сурэтлэу поэтикасы
§ 3.6. Хэзерге хикэялэргэ мифопоэтика Ьэм фольклор тээсире
©ченче булек буенча нэтия<элэр
Иомгак
Библиография
Кереш
ХХ-ХХІ гасырлар чигендэ проза эдэбият усешенед меЬим этабы булып тора. Анда терле эстетик системалар янэшэ яшэп кило, суз сэнгате осталары тарафыннан ижади эзлэну алып барыла, язучылар узгэреп торучан чынбарлыкны танып-белергэ омтылалар.
Илленче еллар уртасыннан эдэбиятта башланган жанлану 1960-80 нче елларда конкрет нэтижэлэрен бирэ. Монда, бер яктан, елкэн буын эдиплэренец иж;ат активлыгы арту, икенче яктан, эдэбиятка илленче елларда килгэн яшьлэрнед ижат эшчэнлеге хэлиткеч роль уйный. Бу чорда торле эдэби буыннарны ижади яктан узара якынайткан меЬим сыйфатларныд берсе тарихи уткэн Ьэм хэзерге яшэеш хакында гаделрэк фикер йорту, чынбарлыкны терле яклап курсэту омтылышлары кечэюдэн гыйбарэт. Болар прозаныд жанрлар структурасына да эз салды. Язучылар кулэмле жанрларга кубрэк мерэжэгать иттелэр. Дерес, кече форма да игътибарсыз калмады. Мэсэлэн, хикэя жанрында
Э. Еники, Ф. Хесни, И. Гази, Р. Техфэтуллин, Г. Мехэммэтшин, X. Сарьян, Ф. Шафигуллин h.6. зур уцышларга ирештелэр. Тулаем алганда исэ, хикэя прозаньщ гомум усешенэ эллэ ни йогынты ясый алмады. Бу усеш, теп ззлзігу Ьэм табышлар кубрэк повесть белэн романда чагылды.
“1980 елларга татар эдэбияты билгеле бер традициялэр формалаштырып житкерэ. Шигърият, барыннан да элек, киная, яшеру аша, кыю Ьэм актуаль булган фэлсэфи, ижтимагый фикерне укучыга ждткерудэ зур удышларга ирешэ, форма елкэсендэге туктаусыз эзлэнулэр поэзияне камиллэштеругэ, нэфислэугэ хезмэт итэ. Драма тере эхлакый мэсьэлэлэрдэн гомумкешелек кыйммэтлэрен яктыртуга таба хэрэкэт итэ. 0 инде прозада ид беренче чиратта кеше Ьэм жэмгыять арасындагы катлаулы бэйлэнешлэрне бетен тулылыгында ачу, сурэтлэу омтылышы житди реалистик эсэрлэрне беренче планга чыгара” .
1 Заїшдуллина Д. Яна дулкында (1980-2000 еллар татар прозасында традициялэр Ьэм яначапык). Казан: Мэгариф, 2006. Б. 3.

Бу узгэрешлэр прозаньщ кулэм ягыннан кыска тере хикэя жанрында чагылыш таба. Хикэя - узгэрешлэргэ сизгер жанр. Эдэбияттагы яца алымнар Ьэм тэжрибэлэр башта аныц мэйданында сынала, соцыннан аларныц олы жанрларда табылуы, аларга тээсир итуе ихтимал.
XX гасыр башы татар хикэясенец формалашу, эдэбиятны узгэрту юлларын эзлэу Ьэм жанрныц уз усешендэ югары бер ноктага жцту чоры буларак бэялэнсэ, XX йоз ахырында хикэя жанры алгы планга чыга. Бу куренеш узгэртеп кору чорында татар матбугатынын, терлелэнуе белэн дэ бэйле. Эдэбият белгече Д. ЗаЬидуллина: “Нэкъ менэ вакытлы матбугат хикэя кебек кечкенэ жанрларны укучыга яратып тэкъдим итэ, узенчэлекле тэжрибэлэр Ьэм иждди бэйгелэр мэйданы ролен ути”1. - дип раслый. “Ид яхшы хикэя”, “Ид яхшы чэчмэ эсэр” Ь.б. кебек бэйгелэр куплэп хикэя иж,ат ителугэ китерэ. Мэсэлэн, содгы елларда гына “Казан утлары” журналы “Яца дэвер кешесе” дигэн темага багышланган хикэялэр конкурсы уткэрде. Шулай ук “Идел” журналында тарихи хикэялэр бэйгесе уздырылды. Жанрга шундый игътибар аныц сан ягыннан артуына да, сыйфат ягыннан камиллэшуенэ тээсир итэ. Лэкин алар арасында эдэби эсэрдэн ерак торганнары да шактый. Язучылар элеге жанр елкэсендэ эзлэнулэр алып баралар. Алар хикэя материалында реалистик Ьэм романтик сюжетны модернистик алымнар, психологик Ьэм лирик тээсирлелекне арттыру чаралары, символлар, фэлсэфи фикер белэн баету юлларын эзлилэр. Бу чорда Эмирхан Еники, Аяз Гыйлэж;ев кебек куренекле хикэя осталары кулэмлерэк жанрга кучу белэн Ьэм Фатих Хесни, Рафаил Тохфэтуллин кебек язучыларыбыз деньядан китулэре сэбэпле элеге жанр югалтулар да кичерэ. Тик шулай да Мэгьсум Хуж;ин, Фэнис Яруллин, Айдар Хэлим, Эхэт Гаффар, Радик Фэизов, Камил Кэримов, Фэрит Яхин, Эхсэн Баян кебек эдиплэр классик хикэя традициялэрен дэвам иттерэлэр, устерэлэр. Шулай ук эдэбиятка 1980 нче елларда Ьэм соцрак килгэн яца буын хикэя жанры усешенэ нык .тээсир итэ. Галимжан Гыйльман, Ркаил Зэйдулла, Зиннур
1 ЗаЬидуллина Д. Яца дулкында (1980 - 2000 еллар татар прозасында традициялэр Ьэм яначапык). Казан: Мэгариф, 2006. Б. 199.

чыгып, без элеге язмаларны язучыларныц килэчэктэ хикэягэ эйлэндерэчэк “оеткылары” дип саный алабыз.
Шул рэвешле, гасырлар чигендэ хикэячелэр кулэм Ьэм форма елкэсендэ дэ эзлэнулэр алып бара. Кулэм буенча повесть жанры белэн тэцгэллэшерлек эсэрлэр белэн бик кыска хикэялэр дэ языла. Бу куренеш хикэя жанрыньщ тагын да терлелэнуенэ китерэ.
§ 2.1. Хикэя жанры Ьэм XX гасыр ахыры - XXI гасыр башы татар прозасында эдэби юнэлешлэр
Хэзерге татар эдэбияты терле юнэлешлэрдэ усэ. Бугенге кендэ ниндидер аерым агымны, жанрны аерып чыгару кыен. Хикэя жанры да проза контекстында узгэреш кичерэ. Бу елкэдэ жанрньщ терле формалары, сюжет-композиция тезу юнэлешендэ дэ тэжрибэ алып барыла.
XX гасыр башында татар эдэбияты тэнкыйди реализм, романтизм, сентиментализм, импрессионизм Ьэм экзистенциализм кебек агымнарда ижат ителгэн хикэялэрне берьюлы тудырган булса, гасыр ахырында яцадан стиль тенденциялэре белэн баю, иждтта бер-берсенэ бетенлэй охшамаган юнэлешлэрне табу кузэтелэ.
Галимэ Р. Ганиева татар эдэбияты узенец тарихында ике мэртэбэ Яцарыш дэвере кичерде дип саный: беренчесе Урта гасырларда - Болгар, Алтын Урда, Казан ханлыгы кебек дэулэтлэребез, местэкыйльлегебез булган заманда, икенчесе - XIX йезнец икенче яртысыннан башланып, XX гасырдагы 20 нче елларныц беренче яртысына кадэр дэвам итэ. Галимэ фикеренчэ, XX гасырныц 80 нче еллар азагында татар эдэбияты узенец чираттагы еченче Яцарыш баскычына кутэрелэ. “Ауропа эдэбиятларындагы классицизм дэверендэге кебек, шэхес азатлыгын коллектив, дэулэтчелек мэнфэгатьлэренэ буйсындырылган, социалистик реализм эдэбиятындагыча, тормышны революцион усеш-узгэрештэ чагылдырудан баш тарткан, гомумэн, аца карата тэнкыйди рух белэн еретелгэн, XX гасыр башында ук тамыр ж;эйгэн “изм”