Поэзия Назара Наджми: концепция стиля, личности и эпохи

• Автор: Хайбрахманов, Рустем Халитович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 160 с.

ЭЧТЭЛЕГЕ
КЕРЕШ
БЕРЕНЧЕ БУЛЕК. Нажар Нэжминец индивидуаль стиль
узенчэлгклэре
1.1. Нажар Нэжминец индивидуаль стилеяец барлыкка
килуе сэбэплэре йэм алшартлары
1.2. 1930 нчы еллар ахыры - 1950 нче еллар уртасы
1.3. 1950 нче еллар ахыры - 1980 нче еллар уртасы
1.4. 1980 нче еллар ахыры - 1990 нчы еллар
ИКЕНЧЕ БУЛЕК. Нажар Нажми ижатында шэхес
концепциясе
2.1. Эдэбият теориясендэ лирик герой концепциясе
2.2. Нажар Нажми ижатында лирик шэхес генезисы
2.3. 1950 нче еллар ахыры - 1980 нче еллар уртасы
2.4. 1980 нче еллар ахыры - 1990 нчы еллар
0ЧЕНЧЕ БУЛЕК. Нажар Нажми шигъриятендэ дэвер
концепциясе
3.1. Эдэби эсэрнец проблематикасы. Нажар Нэжми нгигъриятенец проблематик диапазоны
3.2. Нажар Нажми шигъриятендэ чорныц фэлсэфи
проблемалары
3.3. Нажар Нэжми шигъриятендэ милли проблемалар
к>елышы
3.4. “Иблис поэмасыньщ проблематик асылы
3.5. Нажар Нэжми шигъриятендэ чорныц ижтимагый-мэдэни
аспектлары
ЙОМГАК
БИБЛИОГРАФИЯ

КЕРЕШ
Теманын актуальлеге. XX йезнец икенче яртысыннан башлап элекке кыйммэтлэргэ яна демократик жэмгыять кузлегеннэн бэя биру эдаби хэрэкэтнед узэк тенденциялэреннэн берсе буларак урнашты. Эмма адэбиятта вакыт узу белэн яисэ сэяси вэзгыять узгэргэнлектэн уз эБэмиятен югалтмаган, киресенчэ, классик дип танылган исемнэр да бар. Нажар Нажми исеме шундыйлардан. Ул XIX йез ахыры - XX йез башында М.Акмулла, Г.Чокрый, Г.ИбраЬимов, М.Гафури, Ш.Бабич И.б. ике тугандаш халыкньщ да горурлыгы булган эдиплэр башлап жибэргэн татар йэм башкорт адэбиятлары арасындагы мэдэни диалог традициялэрен девам итте йэм устерде.
Шагыйрьнец ватаны Башкортстанда аны инде куптэн эдэбият классигы итеп таныйлар. Нажар Нажми - эдэбият ©лкэсенда купсанлы республика йэм бетенсоюз премиялэре лауреаты; аньщ жыентыклары меилэгэн тираж белэн тарала. 1998 нче елда аца Башкортстанньщ Халык шагыйре исеме бирелде. Кыскасы, Нажар Нэжминец башкорт эдэбиятын устеругэ керткэн елеше лаеклы бэялэнде.
Нажар Нэ>кминеп шигьри таланты башкорт эдэбиятыньщ тына тугел, татар суз сэнгатенец да кечле йогынтысында формалаша йэм уса. Ул озак еллар дэвамында «Казан утлары» журналы редколлегиясе эгъзасы булып тора, татар эдэбиятын устерудэге хезмэтлэре очен Татарстанньщ Гаяз Исхакый исемендэге премиясенэ лаек булды. Эмма бугенге конга кадэр Нажар Нэжминец татар эдэбиятына ясагаи йогынтысы фэнни кузлектэн жентеклэп, комплексны рэвештэ тикшерелмэде. Димэк, диссертация темасыныц актуальлеге яца чор татар эдэбияты кузлегеннэн Нажар Нэ>кминец ижатына яцача бая биру кирэклеге белэн тээмин ителэ.
Теманьщ ойрэнелу дэрэжэсе. Нажар Нажми узенеи ижатка 1930 нчы еллар ахырында ук килгэн булса да ("Авыл эскизлэре", "Гомер Ьэм дицгез"), фэкать Боек Ватан сугышыннан сон гына поэзия белэн житди шегыльлэнэ башлый.

Сугыштан соцгы беренче елларда (1945 - 1955) Н.Нэжминец ижаты шул чорда бетен совет эдэбиятында хекем сергэн «конфликтсызлык теориясе» тээ-сирендэ усэ 11эм аньщ эсэрлэрендэ ике тема - сугыш («Милэш», «Каен», «Александр Матросовка - пароходка Ьэм солдатка», «Уйланулар» Ь.б.) Ьэм тыныч хезмэт («Ике вышка», «Жщлкэн», «Якын дуслар» Ь.б.) вакыйгалары остенлек итэ.
ВКИ(б) Башкортстан елкэ комитеты бюросыньщ 1948 нче ел 2 нче ноябрь карарында язучылар алдына «социалистик реализм методы нигезендэ совет халкыныц тормышын дерес Ьэм тирэн сурэтлэгэн, идея-художество ягыннан елгергэн роман, повесть, поэма кебек эдэби эсэрлэр тудыру» бурычы куела [82]. Н.Ножминен кулэмле лиро-эпик жанрларга мерэжэгать иту сэбэплэренец берсе дэ шул чор талэбе булгандыр дип фаразларга кирэк. Беренче лиро-эпик эсэрлэрендэ - «Ана» (1948), «Капкалар» (1955 - 1960) поэмалары, «Тау Ьэм дингез» (1948), «Ике елга» (1948), «Мин кайтып килэм туй дан» (1949), «Тар сукмак буйлап» (1953) балладаларында да идеологик йогынтыныц эле кечле бу-луы сизелэ. Лэкин бу факт аны 1951 нче елда Башкортстан язучылар берлегенэ эгьза итеп алуга берникадэр ярдэм итэ.
Шулай да 1950 нче елларны Нажар Нэжми ижатындагы иц тонык чор дип эйту дерес булмас иде. Аньщ яшьлек Ьэм хезмэт романтикасы белэн сугарыл-ган шигьри эсэрлэре беренче мэртэбэ рус теленэ тэржемэ ителэ («Лирика», 1954) Ьэм шагыйрь илнен башка тебэклэрендэ яшэгэн поэзия сеючелэр Ьэм ша-гыйрьлэр (Рэсул Гамзатов, Кайсын Кулиев Ь.б.) белэн аралашу момкинлеген ала. Бу елларда Нэжми Галишер Нэвоиныц «Фэрхад Ьэм Ширин» поэмасын, Лермонтов, Пушкин, Некрасов, Рождественский, Гамзатов, Кулиев Ь.б. ша-гыйрьлэрнен эсэрлэрен башкорт теленэ тэржемэ итэ.
Нажар Нэжминец 1960 нчы елларга караган эсэрлэрендэ психологизмныц тирэнэюен беренче чиратта Хрущев «жепшеклеге» тээсире белэн ацлатырга кирэк, ченки «конфликтсызлык теориясенец» чигенуе генэ эдэбиятта шэхеснец рухи деньсына утеп керу момкинлеген бирде.

дэ, «фронт хатирэлэре, сугышчы тормышы, яуда Ьэлак булганнарны юксыну, солдат дуслыгы тойгылары, гуманистик пафос, патриотизм Ьэм халыклар дус-лыгы идеялэре белэн сугарылып,, рэхимсез сугышка карата ачу Ьэм протест бу-лып эверелэ» [182, 112]. Шуны истэ тотканда, «Ана» поэмасыньщ автобиографик жирлеген инкарь иту дерес булмас Ьэм бу фикер белэн белгечлэр дэ киле-шэ. Мэсэлэн, «Башкорт эдэбияты тарихы» китабы авторлары «"Ана" поэмасын-да Нолями уз анасы белэн фронтта Ьэлак булган абыйсын да сынландыра биреп куйды», дип билгелилэр [122, 349].
Икенчедэн, Нэжми кулэмле эсэрлэренэ башка образлар белэн бертигез итеп автор-хикэялэуче образын алып керэ. Бу ана эсэрлэрен кирэк чакта «Ана» поэмасындагы кебек патриотик, яисэ лирик-фэлсэфи («Дус турында унбер >цыр», «Капкалар») юлдан алып киту, сурэтлэнгэн вакыйгаларга уз менэсэбэтен белдереп, укучыга идеяне турырак Ьэм тулырак житкеру («Ике Зелэйха»), узэк каЬарманныц психологик халэтен, аныц рухи каршылыкларыныд киеренкеле-ген жанлырак гэудэлэндеру («Иблис», «Татар каны») мемкинлеген бирэ.
Гомумэн, башлангыч чор ижатында Нэжминец туачак поэзиясе Ьэм алга таба камиллэшэчэк индивидуаль стиле нигезлэре барлыкка килэ. Шул ук ва-кытта аныц бу чор ижатына 1930 нчы - 1950 нче еллар башы эдэби хэрэкэтенен йогынтысы сизелерлек булды. Бу 1930 нчы елларда иллюстративлыкныц, туган авьшны сагыну мотивыньщ остенлегендэ куренэ. Шул ук вакытта «Гомер Ьэм дицгез», «Авыл эскизлэре» эсэрлэрендэ шагыйрьнец фэлсэфи лирикага омты-лышы тесмерлэнэ.
Нэжминец сугыш еллары шигъриятен санаулы эсэрлэр белэн генэ кузал-ларга мемкин булса да, аларныц поэтикасында уртаклыклар шактый. Шагыйрь-нец 1944 - 1945 нче елларда язылган эсэрлэрендэ бер деталь-образ узэккэ алын-ган. Автор шул образны, гадэттэ, еч вакыт (уткэн тормыш, сугыш, килэчэк ты-ныч тормыш) яссылыгында ача. Шул чор совет поэзиясенэ хас вэгъдэ, ант рэве-шендэ язылган эсэрлэр дэ Нэжминец сугыш еллары шцатында топ урыннарныд берсен били. Шагыйрьнен 1944 - 1945 нче еллар лирикасындагы топ кимчелек-