Песенная поэзия Гульшат Зайнашевой : Тематика, основные мотивы, поэтика текста

• Автор: Нигметзянова, Дания Хановна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2006
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 210 с.

Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Галимяцш ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать
институты
Кулъязма хокукында
Нигъмэтжднова Дания Хан кызы
Гелшат Зэйнашеваныц ж;ыр шигърияте
(Тематика, узэк мотивлар, сэнгати тасвир)

10.01.02 — Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар
эдэбияты)
Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэщэсе алу очен язылган диссертация
Фэнни гцитэкче — филология фэннэре докторы,
профессор Н.Ш.Хисамов

КАЗАН
Эчтэлек
Кереш
Беренче булек. Г.Зэйнашева ж;ырларында теп темалар Ьэм узэк мотивлар
1.1. Ватанга, туган ж,иргэ мэдхия ж,ырлары
1.2. Тарихи Иэм сзяси эчтэлекле ж,ырлар
1.3. Тормыш яме, яшэу мэгънэсе, хезмэт шатлыгы турындагы гдырлар
1.4. Мэхэббэт Ьэм гаилэ ж;ырлары
Икенче булек. Г.Зэйнашева щырларыныц поэтикасы
2.1. Щырлардагы сурэт системасы
2.2. Ж^ырларньщ композицион узенчэлеклэре
2.3. Я^ырларда ритмика йэм авазлар айэцлеге
Йомгак
Файдаланылган эдэбият исемлеге
Кереш
Теманыц актуальлеге. Татар шигъриятендэ местэкыйль ж,ыр жанрыныц тууына нигез салган тэуге эсэрлэр, башкача эйтсэк, шагыйрьлэребез тарафыннан зцырлап башкару очен махсус изцат ителгэн поэтик текстлар эдэбият мэйданында XX йез башларында пэйда булдылар. Илдэ жрелеп киткэн революцион хэрэкэт, киц катлау массаларны, аеруча алдынгы зыялыларны, укучы яшьлэрне уз эченэ тартып керткэн сэяси-иждимагый керэш татар ждмгыятендэ дэ киц аудиториялэргэ квчле йогынты ясарга сэлэтле гцыр жанрына ихтыятц зур булуын курсэтте.
!Щыр — ул суз-текст белэн кей-музыканыц узара урелуенэ нигезлэнгэн жанр1. Эмма бездэ эле бу вакытта яца текстларга квйлэр тудырырлык профессиональ композиторлар иж,ат мэйданы-на чыгып елгермэгэн була. Шунлыктан, баштарак шагыйрьлэргэ уз ж,ырларын халык арасында киц билгеле булган элекке кейлэргэ таянып, аларга яраклаштырып язарга туры килэ. Узе дэ шушы алымнан еш кына файдаланган Габдулла Тукай мондый ж,ырларны, руслардагы терминга («искусственные песни») туры китереп, «сонгый эцырлар» дип атады. Халыкныц уз рухынча, уз формасынча, уз вэзене белэн язылганга курэ, аларны «Зилэйлук» яки «Эллуки» кейлэренэ туи-туры ж;ырлап булуын курсэтеп утте2.
Татар шагыйрьлэренец ж,ырлау очен язылган байтак ши-гырьлэре нэкъ менэ шушы юл белэн, ягъни халык кейлэре белэн урелеп, халыкныц тцыр репертуарына киц утеп керделэр. Профессиональ ж,ырларыбыз тарихын ж,ентеклэп ейрэнгэн галим Ким Мицнуллин хезмэтлэрендэ бэян кылынганча, Г.Тукайныц хэзер
1 Эдэбият белеме сузлеге / Твзуче-редакторы А.Г.Эхмэдуллин. - Казан: Тат.кит.нэшр., 1990. - Б. 238.
2 Тукай Г. Халык эдэбияты / Габдулла Тукай // Эсэрлэр. Дурт томда. 4. - Казан: Тат.кит.нэшр., 1977. - Б. 274.

бэрэцге бакчаларына дан щырлый, тар фнкер йертэ... Нэрсэ инде ул — бэрэцге бакчасы, креетьянныц ындыр арты!» Мин Сара апага килеп, эрнеп-эрнеп барысын да сейлим. Сара апа кызып-кызып болай ди: «Кипарис та матур, таллар да матур... С ища, Идел буенда, Татарстанда туып-ускэн кешегэ Идел буе табигате якын... Шуца син талларны яратасыц. Бу бит эле башка иллэрне инкяр иту дигэн суз тугел... Бэрэцге бакчасына дан ж,ырлауны хурлык санамаска кирэк, бэрэцге бакчасы, ындыр арты — безнец туган щиребез ул!»1 (Курсивлар безнеке — Д. Н.)
Бу юлларга естэп нэрсэдер эйтунец йич кирэге юк. Бары тик куренекле композиторыбызныц >цыр тексты рухына шулай тирэн 1гэм нечкэлэп тешенуенэ сокланырга гына кала.
Бу булекчэне Г.Зэйнашева ж,ырларында киц урын алган туган щирне сагыну мотивын кузэту белэн тэмамлыйбыз. Щырда нэрсэ турында гына суз бармасын (Ватан, Татарстан, Идел, Казан, туган авыл, туган як пейзажы h.6.), аларныц берсендэ дэ элеге мотив чагылмый калмый, ченки ул — туган илгэ мэхэббэтнец, ватанпэр-вэрлекнец бэхэссез бер билгесе. «Туган жцрем - Татарстан» ж,ыры-ныц кушымтасын искэ тешерик: «Кая гына китеп, / Кайларга бармадым, / Сагынып кайттым / Иделем тацнарын». Яки: «Кая китсэм дэ, Минзэлэ, / Сине сагынып я;ырлыймын» («Минзэлэ юллары», М.Иванов кее), «Бик сагындым Ык буйларын, / Ашыгып аккан суларын» («Ык буйлары», К.Бакиров кее), «Чит гцирлэргэ китсэм, сагындырып, / Искэ тешэ шушы узэннэр» («Яшел узэнлек», А.Хесэенов кее»), «Кайттым Идел буйларына, / Ярларына иелдем».. («И Идел, Иделкэем», Р.Гатауллин кее) 1г.б., h.6.
1 Зэйнашева Г. Сагыну / Голшат Зэйнашева // Сагыналар сине якын дуслар... Сара Садыйкова турында истэлеклэр. Тезучелэре Э.Айдарская, Г.Зэйнашева. - Казан: Татар.кит.нэшр., 1991, — Б. 83—84.