Жанровое и стилевое своеобразие татарской поэзии второй половины XIX века

• Автор: Халиков, Ильгиз Ильдарович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2008
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 163 с. : ил.

ТАТАРСТАН Ф0ННЭР АКАДЕМИЯСЕ Г. ИБРАЬИМОВ ис. ТЕЛ, 0Д0БИЯТ НОМ С0НЕАТБ ИНСТИТУТЫ

Кулъязма хокукында

Халиков Илгиз Илдар улы

XIX йезнец икенче яртысы татар поэзиясендэ жанр Ьэм стиль узенчэлеклэре

10. ОТ 02 - Россия Федерациясенец халык эдобиятлары (татар эдэбияты)

Филология фаннэре кандидаты дигон гыйльми дэрэжэ алу очен язылган диссертация

Фанни житэкче: филология фаннэре докторы Исламов Р. Ф.

Казан 2008

ЭЧТЭЛЕК
КЕРЕШ
БЕРЕНЧЕ БУЛЕК. XIX Й03НЕЦ ИКЕНЧЕ ЯРТЫСЫ ТАТАР ШИГЪРИЯТЕНЕЦ ЖАНР УЗЕНЧ0ЛЕКЛ0РЕ
§1. Традицион шигъри жанр Ьам жанр формаларыньщ жанлануы, аньщ
иждимагый-тарихи сабапларе
§2. Традицион жанрларыныц трансформациялэнуе
§3. Яца жанр Ьам жанр формаларыньщ эволюциясе, аньщ асылы Ьам
алшартлары
ИКЕНЧЕ БУЛЕК. XIX Й03НЕЦ ИКЕНЧЕ ЯРТЫСЫ ТАТАР ШИГЪРИЯТЕНЕЦ СТИЛЬ ТАБИГАТЕ
§1. Татар едабияты белеменда стиль масьаласе
§2. XIX йознец икенче яртысы татар шигьриятенда яца стиль
процесслары
§3. Стиль доминанталарын анализлау
ЙОМГАК
БИБЛИОГРАФИЯ

КЕРЕШ
Теманыц актуальлеге. Могьлум булганча, XIX йез Россия тарихында іщтимагьш-тарихи вакыйгаларга шактый бай довср. Икътисади-сэяси узгэрешлэр, милли азатлык хэрэкэтлэре, Ватан сугышы h.6. барысы да халыкныц рухи тормышында эзсез калмый. Элеге узгэрешлэр тормыш Ьам яшэешнен, барлык елкэлэрендэ, шул уцайдаи мэдоният деньясында да чагылыш таба.
Бу узгэрешлэрнец эдэбиятта да чагылуы га>дап тугел, чонки эдабият камертон кебек тормыш-яшэешнец барлык узгарешлэренэ сизгер. XIX йез -татар эдэбияты тарихында узенчэлекле чорны гэшкил ига. Элсге чор эдабият белемендэ “яцарыш чоры” исеме буларак билгеле. Бу дэвердэ эдэбиятта яца темалар, жанрлар Ьам жанр формалары барлыкка кила, татар шигьриятенец уз милли стиле формалаша баиглый. Эдэбиятта мондый жанлану аеруча XIX гасырныц икенче яртысында кузэтелэ. Элеге куренеш ул вакыттагы татар' халкыныц милли узацы уянуы Ьам мэдэниятка омтылышы качэюе белэн анлатыла.
Илдэге икътисади-сэяси, иждимагый Ьам мэдани узгэрешлэр мэгърифэтчелек дип аталган яцарыш харэкате усешенэ юл салдылар. Дерес, элеге прогрессив хэрэкэтеиец яралгылары XIX йезнец башында ук сизела, амма ул гасырныц икенче яртысында гына ныклы усеш ала. XIX гасырныц икенче яргысы - татарлар арасында мэгърифэтчелек харэкате елгеруен Бэм усуен билгелэгэн тарихи дэвер1. Купчелек уку йортларында лини схоластикага ачык керэш башлана, яцалык тарафдарлары деньяви фэннэрне булдыру, укыту-тэрбиялэу системасын яцача кору идеяларен яклап чыгалар.
Искелек белэн яцалык керэшендэ эдабият, элбэттэ, меЬим роль уйный. Ченки эдабият Бар дэвердэ халыклар рухи доньясыныц аерылгысыз бер
1 Гайнуллин, М. Кереш / М. Гайнуллин // Татар адэбияты тарихы: алты томда / Том редколегиясе: Гайнуллин М. X. (жаваплы редактор), Ханзафаров Н. Г. (жаваплы редактор урынбасары), Гайнстдинов М. В., Эх мотов Р. Э. — Казан: Татар, кит. ношр., 1985. - 2 т. XIX йоз татар одобияты. - Б. 6.

Хэкаикъ дицгезендэ гаувас бульт,
Мвйданда ул чыкарды артык гайрэт,
Мизмарда сабикълардан чыкды гъэсрот
ягни,
Карангыда фапусны кабызган ул,
Кайнар свткэ сары майны тамызган ул;
Янбугыссвлямэтдэн юллар ачып,
ЭнЬарелхокаикъпы агызган ул.
Лэкин безнец алда инде чыгышы белан гади халыктан булган чорнын, реаль шахесе:
Ул бер фазыйлъ галляма —узгаи тапдан,
Хаззы бер дэрэжлн ищтиііатдаи'
Р. Эхмвтов билгелегэнчо, шагыйръ ІП. Мержанинец изге эшлэрен санагач, тугызынчы строфадан асэргэ яца элемент - лирик башлангыч керта. Галим моны шагыйрьнец Ш. Мэржанигэ карата булган шахси менэсэбэтеп айтергэ телэге белен ацлата4. Бу исэ эсэрнец эстетик кыйммэтен арттыра теша:
Эгъдасенэ эщаи аямай каршы торпып,
Аныц очен мозщакидмез алгы сафдан5 Марсиянец икенче булеге гулысынча лирик чигенешне тэшкил итэ дияргэ мамкин. Монда автор уз биографиясеннэн да магьлуматлар китерэ. Шунысына да ойэмиятле: шагыйрь монда традицион рухта язылган мэдхия- , морсиялэргэ гугры калып уз шэхссснен мескенлегенэ ишарэ ита:
Мин узем бер дэрдемопд диваномен,
1 Акмулла, Шигырьлор / Тезучссс, тскстларны гыйльми эзерлэуче, кереш мекала Ьэм искэрмалэрне язучы Миркасыйм Госманов. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1981. — Б. 59.
“ Акмулла, Шигырьлэр... - Б. 60.
3 Акмулла, Шигырьлэр... - Б. 62.
4 Эхмэтов, Р. Мифтахетдин Акмулла / Р. Эх матов // Татар эдебияты тарихы: алты томда / Том редколегиясс: Гайнуллин М. X. (жаваплы редактор), Ханзафнров Н. Г. (жаваплы редактор урынбасары), Гайнетдинов М. В., Эхмэтов Р. Э. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1985.
— 2 т. XIX йез татар эдобияты. - Б. 454.
5 Акмулла, Шигырьлор... — Б. 62.