Основная проблематика и художественные особенности творчества Наби Даули

• Автор: Трофимова, Сирина Миннегалимовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2010
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 180 с.

Эчтэлек
Кереш

I булек. Нэби Дэули шигъриятенец

узенчвлеклвре

1.1. 30-40 еллар шигъриятенде романтик алымнарньщ бирелеше

1.2. 60-70 еллар поэзиясендэ фэлсэфи

мотивлар

II булек. Нэби Дэулинец проза эсэрлэрендэ кутэрелгэн темалар Ьэм проблемалар

2.1. Н.Дэулинец „Яшэу белэн улем

арасында" повестенда яшэу Ьом улем фэлсэфэсе

2.2. „ЖДмерелгэн бастион" романында тормыш чынбарлыгыныц сэнгати тасвиры.

2.3. Язучыныц автобиографик эсэрлэрендэ фэлсэфи фикер
2.4. Бал ал ар ечен язылган хикэялэре Ьэм
драма эсэрлэре
Йомгак
Библиография
Кереіи
Теманыц актуальлеге. XX гасыр татар эдэбиятыныц теп юнелешен билгелэген, ижтимагый-идеологик максатка буйсындырылган гомуми тенденция 1917 елгы октябрь кутэрелешеннэн соц куелып, 50 елларга кадэр эйдеп бара. 1960-80 еллар эдэбияты совет едебият белеме тарафыннан социалистик жэмгыятьнец иц югары казанышы буларак беяленде. Пекин 1990 елларда башланган узгэртеп корулар елеге бэяне капма-каршысына ейлендереп куйды. Идеологик басымнан азат хезерге татар эдэбияты белеме фэне хаклы рэвештэ шул дэвернец йезен билгелэгэн Э.Еники, М.МэБдиев, А.Гыйлэжев Ь.б. ижатын башка ракурстан, яцадан ейрэнэ. Лэкин социалистик реализм талэплэренэ жавап бирган эсэрлэр тудырган эдиплэр милли эдэбият тарихыныц бу доверен колачлаганда кулэгэдэрэк кала башлады. Бугенге татар эдэбияты белеме фэне XX гасырныц иц катлаулы дэверендэ яшэп, 60-80 елларында армый-талмый ижат иткэн Г.0псэлэмов, Г.Бэширов, М.Эмир, Ф.Хесни, Н.Даули, А.Шамов Ь.б. исемнэрен сирэгрэк искэ ала. Одэби-мэдони дэвернец тулы картинасын кузаллау очен шул чорда эдэби мэйданда дан казанган, аны устеругэ олеш керткэн Бэр эдипнец ижатын барлау, ейрэну зарур. Алда искэ алынган Бэр язучы ижатын яцадан жентеклэп кузэтеп чыгу XX гасырныц икенче яртысы татар эдэбиятын тиешле Бэм дерес бэялэу, карашны тулыландыру мемкинлеге бирэ.
Нэби Дэули - катлаулы тормыш юлы уткэн язучы, узенец шигырьлэре Бэм проза эсэрлэре белэн сугыштан соцгы татар эдэбиятында узенчолекле урын алып торган одиплэрнец берсе. Социалистик реализм деверендэ шигърияткэ тугрылыклы булып калган хэлдэ, ул узен прозаик, публицист Бэм драматург та итеп таныта. Эсэрлэре арасында зур осталык белэн язылып, укучылар тарафыннан яратып кабул ителгэн "Яшэу белэн улем арасында", "Димерелгэн бастион", "Язмышка юл" Ь.б. повестьлары, куп

санлы шигырьлэре, хикэялэре белэн бергэ, балалар ечен язылган популяр, бугенге кендэ дэ оЬемиягсн югалтмаган драма эсэрлэре да бар. Аныц ижаты терле чорларга хас узенчэлекларне, сыйфатларны туплый, берлэштерэ.
Н.Дэулинец язучылык таланты бигрэк та сугыштан соц, алтмышынчы елларда ачылып кита. Элеге чор іщтимагьш-саяси тормышта янарыш башлану, эдабиятта яца сыйфат узгэрешларенец майданга килуе белэн билгелэнэ. Ул, алдагы чорлар белэн чагыштырганда, башкарак юнэлештэ усеп китуе, фэлсафи яцалыклар, эдэбиятныц ижтимагый кануннары алга куйган идеологик кысалардан чыгуга омтылышы, деньяны, яшаешне сэнгатьчэ кабул итуиец яца яклары ачылу белэн ацлатыла. Татар эдэбиятыньщ тематика Ьэм сурэтлелек байлыгы ягыннан кицэю-тармаютануы кузателэ. Бу чорда Баек Ватан сугышы темасы да зур жанрларда чагылдырыла башлый, гаять катлаулы бу теманы реаль барлыгында курсэтуга омтылыш арта, эсэрлэрдэ документальлек узе эстетик функция башкара башлый 1 . Н.Дэулинец бу чор прозасында, шигъриятендэ яшэу мэгьнэсе турында фикерлэр, яшэу Ьэм улем фэлсэфэсе зур урын тота. Эле 30 еллар шигъриятендо ук сиземлэнэ башлаган фэлсафи юналеш аныц ижаты буйлап бара, проза, драматургиясен колачлый. Эдипнец илленче-алтмышынчы еллар прозасында, шигъриятендэ яшэу мэгьнэсе турында фикерлэр, яшэу Ьэм улем фэлсэфэсе зур урын тота. Ул сугыш темасын терле яклап яктырта. Дир язмышы, тынычлык, сугыш, азатлык ечен керэш, шул чорда корбан булганнарга дан жырлау, тормышта очрый торган Ьэртерле житешсезлеклэргэ, гаделсезлеклэргэ карата килешмэучэнлек — болар эдипнец ижатындагы эчтэлекне тэшкил итэ. Аныц ижаты, эсэрлере фикергэ, фэлсэфи уйлануларга, сугышка карата тэнкыйди бэялэмэгэ бай. Эдипнец "Берлиндагы окоп" поэмасында, "Яшэу
1 Галиуллин Т., Йосыпова Н. Басынкы елларньщ дэртле шигьрияте /Т.Галиуллин,
Н.Йосыпова. - Казан: Мэгариф, 2007. - Б. 4-5.
кайберларена жавап табьша:
Начарларньї яхшьі кеше иту -Поззиянец беек бурьічьі.
Героемньї агар начар дисам,
Моньщ ечен кемнар гаепле?
Шагьійрь калам остасьі, педагог буларак, ин зур гаепне уз ицена ала. Уз героеньщ мораль яктан гарип булуьі очен ут йота, аньї дерес юлга чьігару, тарбиялау чараларьін табарга тьірьіша.
Берсеннан-берсе матур зпизодлар альїшьіньїп, битлар берсе артьшнан икенчесе ачьільїп тора. Кабатланмас образлар, характерлар укучьі кунелена гомер буе оньгшлмасльїк булнп урнаша бара. Тубасенда кугарченнар герлаган тату гаила да, бал яратучьі малай да, зшчан кьізлар да, тьінгьісьіз Хасан бабай да, Мифтах та, впсаламе да озакламьій иц якьін таньїшларга аверелалар. Укучьі, авторньщ узен оньїтьш, автор курсаткан кешеларне гена курсе Ьам ишетса, сангать мена шуннан башлана торгандьір да ул. Актуаль темага язьілган булекларнец берсе „Кеше турьінда монолог.” Шагьійрь монда кеше турьінда, аньщ язмьішьі турьінда борчьша. Бу шигьірь узенед магьнави тиранлеге, тазсир кеченец зурльїгьі, публицистик детальларга кин урьш бирелуе, фалсафилеге, масштабльїгьі белан узенчалекле.
0 мена „Кеса дафтаре” диган булекка тупланган шигьірьлар узларенец змоциональ киеренкелеге, тарле ассоциацияларга бай булуьі белан куцелне желеп ита. Куп кена шигьірьлар турьідан-турьі хальїк авьіз ижатьіна барьіп тоташа, канатльї суз, афоризмнар бульїп хатерга сецеп кала. Масалан:
...Атом табу жицелрак Чьіньїн сейли белудан
...Жфрдан ашарга теласац,
Узец да жирне ашат