Национальный характер в татарской исторической прозе : вторая половина XX века

• Автор: Сафина, Алия Магсумовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2010
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 185 с.

Э ч т а л е к

Кереш

Беренче булек. Гыйльми Ьэм эдэби куренеш буларак милли характер

1.1. Фонде милли характер проблемасы

1.2. Татар адобиятында милли характерный формалашуы

1.3. Хэзерге татар эдэбиятында милли характерный чагылышы

Икенче булек. Татар тарихи прозасында милли характер усеш-узгереше (XX гасырньщ икенче яртысы)

2.1. Н. Фаттахныц «Сызгыра торган уклар» всеренда терки-татар

характеры

2.2. М. Хэбибуллинньщ «Кубрат хан» романында татар-меселман

характерын тудыру омтылышы
2.3. Ф. Латыйфиныц «Хыянэт» эсэрендэ миллэтларне чагыштырып
тудырылган характер
Иомгаклау
Библиография

Хезмэтнец актуальлеге. «Татар тарихи прозасында милли характер (XX гасырньщ икенче яртысы)» диган хезмэтебезда без милли характер проблемасын, аныц асылын, тезелешен, узенчэлеген матур эдэбият мисалында ачарга тырышырбыз. Милли адэбият деньяны танып белу, кешелэрга тормышны ацлатып биру, идея-рухи яктан тарбиялэу максатына хезмэт итэ, тормышны сурэтлау ярдамендэ чагылдыра. Эдэбият галиме Ф.Мусин: «Эдип халык тормышын никадэр тиран белеп сурэтлэса, аныц эсаре да шулкадар милли узенчалекле тес ала»1 диган фикере аша милли узенчэлекнец татар эдэбияты усеше ечен зур аЬэмиятка ия булуын ассызыклый. Бу рус язучысы Н.Чернышевскийныц фикере аша да дэлиллэнэ: «Эгэр да эсэрда хэрэкэт итуче персонажлар милли яктан характерланмыйлар икэн, алар чынбарлыктан Ьэм дереслектэн ерак торалар булып чыга»2.
Ж^эмгыятьтэге демократик узгэрешлэр халкыбызныц уткане, бугенгесе, килэчэге турында житди уйлануга, аеруча катлаулы, каршылыклы Ьэм фажигале тарихыбызныц тиран катламнары, моца кадэр кара пэрдэ артында булган сэхифэ-чорлары, аерым шэхеслэре белен кызыксынуга китерэ. Элеге узгэрешлэр милли-социаль, миллэт язмышын бетен кискенлеге белэн ачып салып, аларныц чишелеш юлларын эзлэргэ этэрэ. Бу, уз чиратында, халыкныц борынгы тамырларына, тарихи уткэненэ, гореф-гадэтлэренэ, хэзерге тормыштагы ролен Ьэм урынын ацлауга игьтибарны арттыра. Бу уцайдан тэнкыйтьче-галим Ф.Мусин: «Халыкньщ гореф-гадэтлэрен белу Ьэм чагыштыру хазерге яшь буынны рухи-эхлакый тарбиялэу ечен да, милли характерны тудыру, эдэбиятнын, милли узенчэлеген саклау ечен да кирэк»3, -дип яза. Моны ачыкларга милли хис, милли тойгы, милли ац, милли характер ярдам итэ. Милли ац белэн милли хислэр конкрет эшчэнлекне тудырса, милли характер - кешенец конкрет юнэлешендэге эшчанлегенец сыйфаты буларак - фэкать милли хислэр, милли манфэгатьлэр юнэлешендэ, уй-фикер
1 Мусин Ф.М. Кемеш кезге: 0дэби тэнкыйть мокалэлэре. Казан: Татар, кит. нэшр., 1989. Б. 208.
2 Чернышевский Н.Г. Поли. собр. соч. 15 т. Т. 12. М.: Гослитиздат, 1949. С. 129.
3 Мусин Ф.М. Кемеш кезге: Эдеби тэнкыйть мэкалэлэре. Казан: Татар, кит. нэшр., 1989. Б. 215.
йерту нэтижэсенда гене барлыкка кила. Милли характер реаль куренеш буларак чынбарлыкнын, узендэ, кешелэрнед фикерлау ысулында, теленда, сэнгатендэ, йолаларында чагыла. Милли характерны ачуда гореф-гадэтлэрнец никадэр еЬэмиятле иканен Ф.Мусин болай дип баяли: «Милли характерны, милли рухны ачыклауга, беренче чиратта, халыкнын гореф-гадэтлэренэ Ьэм традициялэрена мерэж;эгать итэргэ кирэктер. Ченки болар халыкньщ милли узенчэлеген чагылдыручы ид тотрыклы формалар булып торалар»4. Шуда да матур эдэбиятта милли характер узенчэлеклэренец эволюция Ьэм динамик усеш проблемалары тарихи яссылыкта карала, бугенге уткан белэн бэйлэнештэ сурэтлэнелэ. Эдоби эсэрлэр милли характерны абстракт фанни ташенчалэргэ Ьэм аныц психологик сурэтлэвенэ Караганда ачыграк Ьэм матуррак итеп куз алдына китерергэ ярдам итэлэр. Мондый кузаллау милли характерньщ усеш-узгэрешен - халыкньщ рухи сыйфатларын тасвирлаучы вэкил итеп, тарих Ьэм хазерге1 заманныц узара менесэбэтен милли характер аша курергэ мемкинлек бирэ.
Эдэбиятта тарихилык теге яки бу чорны сэнгатьчэ чагылдыру процессында язучыныц заманга хас куренешлэрне, вакыйгаларны тудыручы сыйфатларньщ бетенлеген, факт буларак торышын Ьэм килэчэген эдэби герой язмышы аша сурэтлэве, чорнын тулы жанлы картинасын булдыруы белэн бэйле. Мода тарихилык принцибы аша ирешелэ. Тарихилык принцибы, эдэбияттагы теп принципка эйлэнеп, язучыларныц тарихи Ьам сэнгати чынбарлыкны реаль тасвирлау-сурэтлэвен тээмин итуче буларак тарихи асарлэр язганда зур роль уйнавын ассызыкларга мемкин. Элеге нэтижэ жэмгыятьнец хазерге хэлен, яшаеш мэгънэсен уткэндэге чорлардан, элеккеге усеш тарихыннан башка тирэнтен адлау Ьэм идлэп куру мемкин тугеллекне ачыклаудан килеп туа. Шуны игътибарга алып, элеге гыйльми хезмэттэ татар прозасында милли характер усеш-узгэрешенед заман
4 Мусин Ф.М. Кемеш кезге: Эдоби тэнкыйть макалэлэре. Казан: Татар, кит. нашр., 1989. Б. 215.
Теге яки бу халык ада гына хас милли характерны узенед тарихи яшэеш юлыдда тудыра. Шушы вакытта халыкныц уз тарихына туры кила торган милли характер сыйфатлары да формалаша. Алар сакланып калса гына халык миллэт булып яши алачак, юкка чыкса, миллэтнед яшап калуына куркыныч туа. Шуда кура милли сыйфатлар, гореф-гадатлэр халыкныд рухи мирасын тэшкил итергэ тиеш. Халыкныд килачэге аныд телен, традициялэрен, тарихын, мэдэниятен саклау Нам устеругэ, шул бай мирасны буыннан-буынга тапшыра баруга бэйле.
Фенде милли характер проблемасын айрану тубэндаге нэтижэлэр ясарга мемкинлек бире.
Сиксэненче еллар уртасында жэмгыятьтэ башланып киткан узгэрешлэр халыкныд милли узады усугэ, уткан тарихы, бугенгесе, килачэге белан кызыксынуга, милли узенчэлеклэр аеруча тулы чагылган традицияларне, гореф-гадэтлэрне кире кайтару омтылышына китерде. Санап утелгэннарне ачыкларга милли хис, милли тойгы, милли ад, милли характер ярдам итэ. Кешенед конкрет юнэлештэге эшчэнлегенед нэтижосе буларак, милли хислар, милли мэнфагать турында уй-фикер йерту аша формалашып, шушы эшчэнлекнед сыйфаты милли характерны билгели. Ул чынбарлыкныд узендэ, кешелэрнед фикерлэу ысулында, телендэ, сэнгатендэ, эйлэнэ-тирадэге куренешлэргэ менасэбатендэ чагыла.
Милли характер — фэндэ зур игьтибарны жэлеп иткэн катлаулы Ьэм купъяклы проблема. Аны чишуда фалсафэчелэр, социологлар, психологлар, этнографлар уз карашларын баян италар. И.Кант, Гегель, Г.Лебон, В.Соловьев, Н.Бердяев, А.Дашдамиров, И.Кон, В.Кукушкин, Л.Столяренко, П.Гнатенко, К.Гыйззатов кебек галимнэр узларенед хезмэтлэрендэ милли характерны тарихи эзлекле кузэтеп, аныд узгэрештэ, реаль-психологик Ьэм социаль каршылыклы булуына игьтибар италар. Лэкин татар галимнаренед хезмэтлэрендэ бу мэсьэлэ бары тик содгы елларда гына ейрэнелэ башлады.
Миллю характерны ейрэнгэндэ рухи деньяныд эхлакый-фэлсэфи Ьэм ижтимагый проблемалары алга куела. Халыкныд эхлакый сыйфатлары,