Проблема женщин в литературных трудах Ризаэддина Фахреддина : "Салима, или Целомудрие", "Асма, или Деяние и кара"

• Автор: Гимранова, Диляра Габдлкавиевна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2011
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 170 с.

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ Г.ИБРАЬИМОВ исемендэге ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ Ьэм СОНГА ГБ ИНСТИТУТЫ
ТЕКСТОЛОГИЯ БУЛЕГЕ
Кулъязма
Гыймранова Дилэрэ Габдлкави кызы
РИЗАЭДДИН ФЭХРЕДДИННЕЦ ЭДЭБИ ЭСЭРЛЭРЕНДЭ ХАТЫН-КЫЗ МЭСЬЭЛЭСЕ (“Сэлимэ, яки Гыйффэт”, “Эсма, яки Гамэл вэ жэза'’)
Белгечлек: 10.01.02 - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты
(татар эдэбияты)
филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэжэсен алу ечен
диссертация
Фэнни ж;итэкче: филология фэннэре докторы, профессор Хисамов Н.Ш.
Казан
ЭЧТЭЛЕК
Кереш
I булек. Мэгърифэтчелек эдэбиятында хатын-кыз темасыныц
яктыртылышы
1.1. Татар эдэбиятында мэгърифэтчелек идеялэренец
усеше
1.2. Муса Акъегетнен; “Хисаметдин менла” эсэрендэ хатын-кыз азатлыгы
1.3. ЗаЬир Б и гиевнец мажаралы эсэрлэрендэ хатын-кыз
язмышы
1.4. Драма эсэрлэрендэ хатын-кыз мэсьэлэсенен,
куелышы
II булек. Ризаэддин Фэхреддин иждтында хатын-кыз мэсьэлэсенэ
гомумн караш
2.1. ”Гыйльме эхлак” сериясенэ кергэн хезмэтлэрдэ кыз бала тэрбиясе
Ьэм эдэбе
2.2. Г алимнец тарихи-энциклопедик хезмэтлэрендэ хатын-кызныц л^эмгыятьтэге урынын яктырту
2.3. “Сэлимэ, яки Гыйффэт” эсэрендэге Сэлимэ образы - гыйлемлелек гэудэлэнеше
2.4. “Эсма, яки Гамэл вэ жэза” эсэрендэ хатын-кыз тэрбиясе
мэсьэлэсе
III булек. Ризаэддин Фэхреддиннец эдэби эсэрлэрендэ сэнгатьчэ
тасвир
Йомгак
Библиография

КЕРЕШ
Мэгърифэтчелек XIX гасыр азагы - XX йвз башы татар эдэбиятында бик мвііим урын алып тора. Элбэттэ, бу юнэлеш татар эдэбиятына яцарыш китерэ. Мэгьрифэтчелэр эдэбиятка тормышньщ актуаль проблемалары хакында уйлану мемкинлеге итеп карыйлар. Алар укучыныц фикер кече, фикер тегэллеге Ьэм фикер яцалыгыннан лэззэтлэнэ торган эсэрлэр тудыралар. Куп очракта узэккэ искечэ укытуны Ьэм кадими уку йортларын тэнкыйтьлэу, яцача укытуныц зарурлыгын раслау, эЬэмиятен курсэту куела. Деньяви белем бирунец меЬимлеге белэн беррэттэн хатын-кыз мэсьэлэсе дэ биредэ киц яктыртыла.
Шул чор .татар эдэбиятында тирэн эз калдырган шэхеслэрнец берсе -куренекле эдип Ризаэддин Фэхреддин. Терле елкэлэрдэ узен таныткан галимнец мирасы купкырлы: тарихи фактларга таянып, шэхесне барлап, куптомлы “Асар” энциклопедик басмасын эзерлэгэн тарихчы, эдэп-тэрбия тэжрибэсен тирэнтен вйрэнеп “Гыйльме эхлак” сериясен халыкка житкеруче остаз, дин гыйлеменец барлык печкэлеклэрен тэфсиллэп тикшереп халыкка ацлатучы дин эЬеле, татар эдэбиятында хатын-кыз мэсьэлэсен чагылдырып, мэгърифэтчелек идеялэрен эсэрлэрендэ яктырткан эдип тэ ул. Р.Фэхреддиннец эдэби мирасын ейрэнгэн вакытта аныц татар эдэбияты усешенэ этэргеч биргэн “Эсма, яки Гамэл вэ ж;эза” Ьэм “Сэлимэ, яки Гыйффэт” эсэрлэренэ аерым нгьтибар итэргэ кирэк. Хатын-кыз исемнэре белэн аталган бу хезмэтлэрендэ дэ ул хатын-кыз мэсьэлэсен узэк проблема итеп сурэтли. Биредэ автор хатын-кызныц гаилэдэ, жэмгыятьтэ- тоткан урынын яктырта. Гыйлемле, тэрбияле, эхлаклы кыз балаыьщ гына килэчэктэ гаилэнец тоткасы булып ирешуен курсэтэ. Тормыш чынбарлыгы нигсзендэ кире образларны тасвирлап, ул кыю адымнар ясый. Билгеле, уз чорында алдынгы фикер йерткэне очен ана дин эЬеллэреннэн шелтэлэр дэ ишетергэ туры килэ, эмма эсэрлэргэ уцай бэя биручелэр дэ куп була.
Р.Фэхреддин “Эсма, яки Гамэл вэ жэза” эсэрен 1903 елда бер генэ
тапкыр бастырса, “Сэлимэ, яки Гыйффэт” повестей ике тапкыр — 1899, 1

атаклы зцинаятьче - Ягкубньщ куцелен курер очен карчык Ьэрвакыт “гомерлэрен бушка уздырмасыннар”, дип алдап кыз балаларны, яшь хатыннарны бозыклык юлына бастыра торган булган. Бу очракта МаЬруй кебеклэрнец харап булуларында карчыкныц да гаебе чиксез:зур. Авторньщ эсэр башында хатыннар турында укучыга жщкергэн сузлэрен бэлки бу карчык мисалында тикшерсэк, дересрэк тэ булыр иде: “моныц кебек карчыклардан, чынлыкта да, изгелек юк Ьэм алардан башка мвмкин, дэ тугел”. Эхлаксыз рэвештэ яшэргэ ейрэнгэн “ерткычлар” мисал)>шдагы бай-ирлэрнец нэфесен канэгатьлэндеру ечен хатын-кызларны табып, ялган. белэн алар хозурына алып килу ечен мондый карчыклар Ьэрдаим кирэк булып торалар. Эмма андыйлардан чынлыкта беркайчан да изгелек коту мемкин тугел. Хэтта МаЬруйныц яца туган баласын тэрбияханэгэ тапшыру турында суз чыккач, карчык анда чукындыру ихтималы барлыгын эйтеп, урамда ташлап калдыруны мэслихэт курэ. Ягкуп Галиевтзн баланы торбиялэгэн ечен дип акча сорау ниятен куз алдында тотып, вакытлыча тэрбиялэргз ризалыгын бирсэ дэ, куцелендэ ихласльтк юк анын;. Соцрак ИбраЬим килеп баланы “тэмам кыларга” кушкач, берсузсез риза булып тенлэ белэн баланы бэкегэ салуы карчыкныц генаїїтан курыкмыйча, вэхшилэрчэ гамэл кылуын сурэтлэу эсэрдэге фаж;ига тесмерен кечэйтэ. Бу очракта гомер буе эклаксызлык юлында йергэн карчык ж;ан ешеткеч рольне башкара, бер генаЬсыз баланы “тэмам” кыла. Бу карчыкныц кылган гонайларын санап бетерерлек тугел, эсэрнец исеменэ тэцгэл рэвештэ ул бихисап зур генаЬларга кумелгэн. Автор карчык образын ачкан вакытта аныц гыйлемле булуын да билгелэп утэ. Ул укый-яза белэ, хэтта шэкертлэренэ гарэп, фарсы теллэрен дэ укыткан, МаЬруй га да шэкерте буларак язу ейрэткэнлеге ачыклана. Карчык гыйлемле булса да куркэм холыкны узендэ тэрбияли алмаган, нэфес корбаны булып, акчага алданып генаЬка “чумган”. Бу образны тэрбияче, укытучы итеп сурэтлэп, автор каршылыкны арттыра, укучыны уйланырга мэж,бур итэ. Мондый зур генаЬларны кылган кеше укытучы була аламы? Укытучы булган кеше мондый зур генаЬлар кыла аламы? ЗаЬир Бигиев бу сорауларга уцай