Концепция личности в драматургии Ризвана Хамида и её художественное воплощение

• Автор: Каюмова, Гульия Ильдусовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2007
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 174 с.

«Татар дэулэт гуманитар-педагогика университеты» югары 1юнэри белем биру дэулэт мэгариф учреждениясе
Кулъязма хокукында
Каюмова Г елия Илдусовна
Ризван Хзмид драматургиясендэ шзхес концепциясе 11эм аньщ сэнгати гзудэлэнеше
10.01.02 - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)
Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэжэ алу очен дэгъва ителгэн диссертация
Фэнни ждтэкче: филология фэннэре докторы, профессор Эхмэдуллин А.Г.
Казан

Эчтэлек
Кереш
I булек. Ризван Хэмид драмаларында шэхеснец художестволы концепциясе (конфликт Ьэм характерлар аспектында)
1.1. Конфликт Ьэм кырыс характерлы геройлар
1.2. Шэхес концепциясе яктылыгында хатын-кыз характерлары
II булек. Ризван Хэмид ижатында тарихи шэхес концепциясе
2.1. Алтын Урда чорындагы тарихи шэхеслэр образлары
2.2. Казан ханлыгыныц куренекле шэхесе Соембикэ ханбикэ
образы
III булек. Шэхес концепциясен гэудэлэндерудэ Ризван Хэмид драматургиясенец сэнгатьчэ деньясы
3.1. Комедиялэрдэ шэхес концепциясенец сэнгатьчэ бирелеше
3.2. Заман Ьэм шэхес концепциясен бирудэ образ-символлар, сэнгатьчэ табышлар
3.3. Шэхес концепциясен чагылдыруда Йорт-нигез образы
Йомгак
Файдаланылган чыганаклар Ьэм эдэбият исемлеге

Кереш
Теманьщ актуальлеге.
Кеше, шэхес, аньщ яшэу мэгънэсе Ьэм максат-омтылышлары, тышкы эйлэнэ-тирэлек, ягъни табигать Ьэм жомгыять белэн узара бэйлэнешкэ керує кебек мэсьэлэлэр терле юнэлештэге эшчэнлек белэн шегыльлэнуче галимнэрнец игьтибарын Ьэрвакыт жалеп итеп тора. «Из всех проблем, с которыми сталкивались люди в ходе истории человечества, вероятно, наиболее запутанной является загадка природы самого человека»', - дип язалар Л. Хьелл, Д. Зиглер.
Башка фэннэр кеше шэхесен ейрэнугэ терле яклап якын килсэ, эдэбият кешене, ижтимагый Ьэм индивидуаль куренеш буларак, бербетен итеп ейрэнэ. Кеше шэхесе сэнгать эсэренец башлангыч хэрэкэтен, нигезен, эдэби образларныц эчке асылын билгели. Олеге теп мэсьэлэ тирэсендэ сэнгатьнец башка компонентлары да оеша.2 Одэби ижатта кеше концепциясе - уз эченэ фэлсэфи, этик, эстетик Ьэм эдэби эсэрне тудыручы башка нигезлэрне дэ ала торган кулэмле тема. Димэк, «шэхес концепциясе бар икэн - сэнгать эсэре дэ бар, концепция юк икэн - эсэр дэ юк. Узендэ билгеле бер шэхес тибыныц меЬерен йертмэгэн шедевр була алмый. Сэнгатьнец иц югары асылы, аньщ максаты Ьэм мэгънэсе дэ шунда чагылыш таба»3. «Шэхес концепциясе» дигэндэ без кеше шэхесе турында узара бэйлэнгэн, берсе икенчесеннэн чыгарыла торган карашлар системасын куздэ тотабыз, шушы карашлардан чыгып, шэхесенец эдэби ижатта, теге яки бу язучыныц эдэби эсэрендэ тоткан урынын ацларга, аны терле яклап ачарга тырышабыз.
А.Андреев, М.Бахтин, Л.Баткин, А.Бочаров, А.Герасименко, Л.Гинзбург, А.Зурабашвили, Д.Лихачёв, Д.Марков, Ф.Фёдоров, М.Храпченко, В.Щербина, А.Эхмэдуллин, Т.Галиуллин, Р.Ганиева, Э.Галеева, Р.Салихов, Р.Сверигин,
1 Хьелл Л. Теории личности/Л. Хьелл, Д. Зиглер.-СПб: Питер-Москва-Харьков-Мииск, 2001. - С. 19.
2 Щербина В. Наш современник. Концепция человека в литературе XX столетия / В. Щербина. - М.: Сов. писатель,1964. -С. 3.
3 Андреев А. Н. Культурология. Личность н культура: учеб. пособие для студ. гуманит. фак. вузов / А. Н. Андреев.-Минск: Дизайн и ПРО, 1998.-С. 76.

кызныц якты хыяллары жимерелуе «эмоциялэрнец драматик чишелеше»1 булып тора.
Пьесада мэхэббэт газаплары шэхеснец рухи драмасын барлыкка китеруче теп сэбэп булып ачыла. Тэнзилэ бетен яшэу мэгънэсен узенец кичерешлэрендэ, Зирэккэ булган кечле мэхэббэтендэ курэ. Олеге мэхэббэтне бэхетнец бердэнбер чыганагы итеп карый. Ьэм шул бэхете ечен узенчэ керэшкэ кучэ.
Кеше характеры тормыштагы иц четерекле, иц авыр мизгеллэрдэ сынала, чын йозе дэ шул вакытта ачыла. Тэнзилэнен, дэ усаллыгы, кырыслыгы, мэкерле Ьэм учлекле булуы шундый вакытта, ягъни мэхэббэттэ сыналганда ачыла.
Пьесада яшусмер кыз Ирада образы да игътибарга лаек. Ул елкэннэрнец уз-узлэрен тотышларына, кылган гамэллэренэ бик сизгер, Ьэр нэрсэгэ аньщ уз карашы, уз фикере бар. Кыз эле яшь, шуца да елкэннэрнец куцелен ацлап бетерми, аларньщ кылган Ьэр гамэллэрен тэнкыйтьлэргэ тора, бар нэрсэне йерэгенэ якын ала. Абыйсына кадэр башка берэу белэн чуалырга елгергэн Зилэне ул куралмый. Узлэренец тормышларыннан бик хурлана. Ацарда яшусмерлэргэ хас ярсулык, гарьчеллек бар. Ул елкэннэргэ, якыннарына карата кырыс. Характерындагы кырыслык, усаллык елкэннэрнец урнэк булуларын, кешелэрнец алар гаилэсе турында начар уйламауларын телэудэ чагыла.
Ирада бер аякка аксыйрак тешэ. Класста да аны «аксак кыз» дип рэюцетучелэр табыла. Физик кимчелектэн, яраткан егетенец читлэшуеннэн туган кимсетелгэнлек хисе дэ аны кырысландыра. Рухи гармонияне жцмеруче тышкы тээсирлэр, ягъни кешелэр арасындагы узара менэсэбэт шэхес драмасыныц сэбэбе булып тора. Ираданыц келэттэ асылынырга телэве дэ аньщ чынбарлыкка, гаделсезлеклэргэ протесты булып ацлашыла Ьэм рухи драматизмыныц тирэнлеген ассызыклый.
Шул рэвешчэ, пьесада Ьэр персонажныц уз эчендэ аларныц олы хислэре Ьэм шушы хислэргэ киртэ булган узлэренэ генэ билгеле ниндидер эчке сэбэплэр арасында керэш бара. Рухи керэш, уз чиратында, характерлар бэрелешенэ китерэ.
1 Хатипов Ф. Духовный мир героя. Психологизм в современной татарской прозе / Ф. Хатипов. - Казань: Татар, кн. изд-во, 1981.-С