Идейно-эстетическая эволюция творчества Гаяза Исхаки : 1914-1917 гг.

• Автор: Самитова, Савия Гималтыновна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 157 с.

ТАТАРСТАН ФЭННЭРАКАДЕМИЯСЕ Г. ИБРЛЬИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДОБИЯТ ЬЭМ СЭНГАТЬ ИНСТИТУТЫ

КУЛЪЯЗМА ХОКУКЫНДА

Сэмитова Сэвия Гималтин кызы

Гаяз Исхакый ижатынын идея-эстетик эволюциясе (1914 —1917 еллар)

10.01.02.— Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэжэ алу

очен диссертация

Фэнни житэкче: Филология фэннэре докторы, профессор, Татарстан Фэннэр академиясе академигы М. X. Хэсэнов
Казан
Эчтэлек
Кереш
I. Г. Исхакыйныц ижтимагьгй-сэяси, публицистик эшчэнлеге
1.1. Гаяз Исхакый — сэясэтче, жомогать эшлеклесе
1.2. Г аяз Исхакый — публицист Ьэм мехэррир
И. Гаяз Исхакыйныц эдэби эшчэнлеге
II. 1. Г. Исхакыйныц 1914 — 1917 елларда басылып чыккан
эсэрлэре
П.2. «Мегаллимэ» драмасындагы яца фикер
II.3. «Остазбикэ» хикэясендэ психологизм
П.4. «Ул икелэнэ иде» Ьэм «Ул эле ейлэнмэгэн иде» повесть-
ларыныц идея проблематикасы
Йомгак
Библиография
Кереш
Г. Исхакый — халкыбыз язмышында, татарларныц мэдвният тарихында тирэн эз калдыручы олы шэхеслэрнец берсе. Аныц яшэешенен теп девизы—миллетне яшэту, устеру, башка алдынгы миллэтлэр дэражесена кутереп, алар белен янвшэ кую.
Миллетебез тарихыньщ кайсы гына ягын ал сак та - сэясетме, эдебиятме, публицистика, мэгариф яисе фалсефеме - аныц исеме белан тыгыз байлэнэ.
Яца гасырга аяк баскан заманда Г. Исхакыйныц купьяклы мирасы бик актуаль. Милли тербия, ац-белем биру, миллэт язмьппы Ьам ана байлэп хатын-кыз язмышы, милли традициялар, гореф-гадатларгэ менэсабэт, катнаш таила кебек ул кутэргэн масьэлалэр бугенге кендэ да ейэмиятлерен югалтмыйлар.
Г. Исхакый исеме XIX йез ахырында ук киц жемвгатвчелеккэ магьлум була. Халык мэнфэгатен “куз естендаге кашы сыман гажиз” санаган эдипнец эдвби Ьам публицистик эшчанлеге XX йез башында ижтимагый фикер усешенв узеннэн лаеклы елеш керта. И.Нуруллин Г.Исхакыйныц ролен курсэтеп . .Исхакый ижатыннан башка реалистик адэбиятньщ сыйфат сикереше ясавын тулы дереслегендэ ацлап та, ацлатып та булмый,”1— дип яза.
Эдипнец XX гасыр башында ук едэбиятчы, саясатче, ижтимагый фикер иясе буларак, киц жэмэгатьчелеккэ танылуы, абруйлы шахес булып житешуе билгеле. Замандашлары калдырган истэлеклэрдэ, мэкалелерде аныц гасыр башында укихтирамлы олы шахес булуын курэбез.2 Мэсэлэн, Г.Ибрайимов 1910 елда: “Эдабият мэйданында хэзер иц шаукатле вэ иц беек урында карт реалист Гаяз афанде тора. Бу мехтэрем зат татар едабиятына башлап
Нуруллин И. Исхакыйныц тууына 115 ел тулу унаеннан // Татарстан хэбэрлэре.— 1993.— 20 февраль.
Акчура Й. Гаяз эфэнде // Казан мехбире.— 1906.— 5 ноябрь.— № 179. Мирас.— 1992.— № 6,— Б. 26 — 28.
* Эмирхан Ф. Гаяз афанде шарафена // Кояш.-1917. -11 апрель;
* Вэлиди Д. Гаяз афанде // Вакыт - 1913.-5 март;
* Гасрый Н. Шимали терек адиплэреннэн- Гаяз Исхакый. - Истанбул: “ Тэтин”,1910;
* Сэгъди Г. Татар эдэбияты тарихы.- Каза. н,1926 - 201.

халык белан бергэ керашчелер сафында булырга тиешсез”1,— ди.
Исхакый газета битларендэ зур куламле “Элгаре Ьэм хазер”2 исемле макалэсен бастыра. Публицист миллэт тарихына кузэту ясап, миллэтне, берлэштеру ечен матди ярдам белэн бергэ рухи манфагатьлэрне да кайгыр-ту кираклеген курсата.
Милли рухныц нигезе булган тел, дин, мэданиятне саклау, устеру— милли узбилгелэнуде терле чара булуын ача.
1914 елныц 29 мартыцда бирелгон таныклыклардан куренгэнчэ, “Ил” газетасы узенец битларендэ ижтимагый-сэяси, эдаби характердагы мэкалэлэр бастыра. Нашире Ьэм ждваплы мехаррире Махаммэтгаяз Г ыйлажетдин улы Исхаков булган газетада шулай ук илнец эчке Ьам тышкы саясэте, Дэулэт Думасы утырышлары, дин, адабият, фан Ьам сэнгать, театр, вакытлы матбугатны кузату Ьам тэнкыйть та чагылыш таба.
“Ил” Г. Исхакыйныц уз исеменнэн чыгарган беренче газетасы була. Газета идея юналеше ягыннан милли рухы белан башка газеталардан нык аерылып тора. Аныц эшендэ XX йез башыныц танылган шэхеслэреннан Й. Акчура, Ф.Туктаров, Э.-З.Вэлиди, Гыйффэттуташ, Н.Гасрый її. б. катнаша.
“Ил” матбагасында купчелек баш мэкалэлар Г.Исхакый тарафыннан языла. Аларда кан кадагына сугаторган месьэлэлар кутарелэ. Эдип Дэулэт Думасындагы меселман фракциясен, Казан меселманнарыныц жомга кен ял иту зарурилыгы масьэласен кутэра.
Газета битларендэ “Аракы бэласе”3 исеме белан басылган макала зур гына урын ала. Миллэтне инкыйразга алып баручы Ьам татарларга урыслар аша кучкэн эчкечелек проблемасы да Г.Исхакый игътибарыннан читтэ калмый. Аныц “Аракы бэласе” мэкалэсе “Ил” газетасы битларендэ “Гаяз”
1 Исхакый Г. Туганнар, шэкертлер // Мирас.— 1998.— № 2.— Б. 19.

Исхакый Г. Элгаре Ьэм хэзер // Ил.— 1913.— 14 декабрь.
Исхакый Г. Аракы баласе // Ил.— 1914.— 18 гыйнвар.— № 12, Ьэм 23 гыйнвар.— № 13.