Идейно-эстетические особенности творчества Гали Чокрыя

• Автор: Гумеров, Ильгам Гусманович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2003
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 178 с.

КАЗАН ДЭУЛЭТ УНИВЕРСИТЕТЫ

Кулъязма хокукында

Гомэрев ИлЬам Гостанови ч

Гали Чокрый ижатыныц идея-эстетик узенчэлеклэре

10. 01. 02 - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэжэ алу ечен язылган диссертация

Фэнни житэкче: филология фэннэре докторы, профессор Мицнегулов Х.Й.

Казан
Эчтвлек

Кереш......................................................4-21 б.

I Булек Чор Ьом вдип....................................... 22-52 б.

1.1. Гали Чокрыйныц тормыш юлы............................. 22-39 б.
1.2. Эдипнен ижат мирасы...................................39-52 б.
II Булек Гали Чокрый иждтыньщ идея-эстетик эволюциясе .... 53-102 б.
2.1. Кенчыгыш Иам кенбатыш эдэбиятларында Акыл культы 53-67 б.
2.2. Г.Чокрый есэрлэрендэ суфыйчылык мотивлары........... 67-80 б.
2.3. Г.Чокрый осорлорендэ гыйлем концепциясе.............80-94 б.
2.4. Эдип ижатында тарихи мотивлар чагылышы.............. 94-108 б.
III Булек Язучыныц едэби осталыгы..........................109-131 б.
3.1. Эсэрлэрнец жанр хасиятлоре.......................... 109-122 6.
3.2. Г.Чокрый осэрлоренец сенгати узенчолеклере.......... 122-128 б.
Йомгак.....................................................129-131 б.
Кулланылган адабият исемлеге............................... 132-148 б.
Кушымта.................................................... 149-178 б.
Кереш
Хезмэткэ гомуми сыйфатлама
Теманын актуальлеге. XX гасыр азагында гаять активлашып киткэн доньякулом икътисади интеграция мадониятлорне да глобальлвштеру харакатен качайтеп ядабэрде. Бу узгарешлар татар эдэбиятын да, милли узенчалеклэрен саклаган халда, деньякулэм мэдэниятнец бер елеше буларак ейрэну ихтыяжын арттырды.
Магьлум булганча, XIX йез - купгасырлык татар мэданиятенец гаять катлаулы, каршылыклы Ьэм маЬим усеш моры. Фео даль-крепостной л ыктан капитализмга куча бару, буржуаз-демократик Ьам мэгьрифатчелек харакэте нигезенда милли ац формалашу аньщ асыл сыйфатларын ташкил итэ. Бу хакта Р.Эмирханов узенен бер мекалэсендэ: «XIX век в истории татарского народа стал веком реформации, просвещения, секуляризации общественной жизни, выработки новой парадигмы национального развития на культурной и мировоззренческой почве Ислама»1, - дип яза. Накъ шушы гасырда татар халкы миллат буларак оешу юлына аяк баса2.
Ижтимагый-фалсэфи фикер усешендаге узгарешлар халкыбызныц рухи тормышына, мэдэниятена, суз сэнгатена да сизелерлек йогынты ясый. Бу чорда эдвбиятньщ асыл рухы, усеш-узгэреш юналешларе билгелана, аньщ идея-эстетик табигате тэгаенлена бара.
XIX йездэге милли алгарышныц, ижтимагый ацныц чагылышы булган адэби мирасны барлау, аца объектив бая биру эдабиятыбызньщ усеш принципларын дерес билгелерга ярдам ита. Шул ук вакытта бугенге кеннец социаль-саяси шартларында халкыбызга узгандагы хаталарны кабатламыйча гэрэкъкый итэрга булыша.
1 Амирханов Р.И. Ислам и нация в концепции национальной истории Ш.Марджани / Ш.Марджани: Наследие и современность. Материалы международной научной
конференции. - Казань: Изд-во «Мастер Лайн», 1998. - С. 151.
2 Хабутдинов А.Ю. Формирование нации и основные направления развития татарского общества в конце VIII - начале XX веков. - Казань: Идель-Пресс, 2001. - С. 19-27.

бер дане булсын намаз укучы булмаганы хелдэ, жомга кеннерде читтен йез-йез илле кадер мерид жыелып, зикер межлеслере ясыйлар икен. Сонга таба бу межлеслер Иске Чокырдан аерылып чыгып утырган Курдем исемле авыл янындагы урманда, Гали Чокрыйньщ умарта бакчасында ясала башлаган. Элек анда кабыктан бер куыш кына ясалган булса да, соцыннан бу урында тактадан мечет те корылган... Ишанньщ меридлвре булган ирлер Бем хатыннар шунда жыелып, ...межлеслер корып яталар икен. Бу бакчаны узлере «бостане хажи» дип атаганнар. Андагы чишмене изге ве шифалы дип, игътикад (ышаныч) кыла башлаганнар»1.
Гарифулла Чокрый сузлерене Караганда, елеге умарта бакчасында Чокрыйньщ шекертлэре, зикер чалу белен берге, жыелышып менежвтлер ейткеннер, шигырьлер укыганнар, бу бакчаны едеби межлеслер уткеру урынына еверелдергэннер. Бу турыда ул бер кулъязмасында болай дип искарте: «Ошбу сехбете кобреиде (олы мвщлестэ) укылган беетлернец беразы ве Ьом сехбете кобреи соцында бу сехбетне яд кыйлып назым улынмыш баетлернен беразы бу дефтерде соцрак язылса киректер» .
Остазларыныц шагыйрьлек салате шакертлерене да урнек булган куресен, алар узлере де шигъри есерлер ижат иткеннер3. Эйтик, Гарифулла Чокрый табигать кочагыньщ бу гузел почмагын тубандеге шигъри юллар аша суретли:
Зо1ш бостане Хажи - маргэзари {Хащиньщ куркам бакчасы - яшел болын),
Ьезар дастан {мен тврлежыр) укыр былбыл зари ,
Акар бер татлы су улакларында,
Несим, тэсним садасы бире бары.
1 Рахим Г. Татар эдабияты тарихы. Феодализм давере. Икенче басма / Г.Рэхим, Г.Газиз. -Казан: Татарстан матбугагы Ьем нешрияты комбинаты, 1925. - 209 б.
2 КДУ китапханэсенец сирэк китаплар 1юм кулъязмалар булеге, 680 т. - 18 а кгз.
3 Татарстан Милли китапханэсенец сирэк китаплар її ом кулъязмалар булегенде 165 г. шифры белен теркелген жыентыкта Гали Чокрыйньщ шэкерте Мемтай авылы имамы вхмэдгали Гамемеддиннен остазына атап язылган шигъри эсере саклана. Олеге ядкярдан авторньщ калам белен оста гына эш итуен курерге мемкин.