Идейно-эстетическая направленность творчества Фатиха Карими

• Автор: Сибгатуллина, Миляуша Рафисовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2008
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 150 с.

Татарстан Фэннэр академиясе Г.ИбраЬимов исемендэгс Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институты

Кулъязма хокукында

Сибгатуллина Милэушэ Рафис кызы

Фатыйх Кэрими нжатыныи эдэби-эстетик юнэлеше

10.01.02 — Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)

Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрзж;эсен алу очен ДИССЕРТАЦИЯ

Фэнни житэкче -филология фэннэре докторы Ф.М.Мусин

Казан
ЭЧТЭЛЕК
КЕРЕШ
I БУЛЕК. ФАТЫЙХ КЭРИМИ ПРОЗАСЫНЫД Т0П ПРОБЛЕМАТИКАСЫ ЬЭМ АНЬЩ СЭНГАТЬЧЭ ГЭУДЭЛЭЕ1ЕШЕ ЕЕ Фатыйх Кэриминец тормыш юлы Ьэм их^тимагый
эшчэнлеге
1.2. Фатыйх Кэрими эсэрлэренещ проблематикасы Ьэм аныц сэнгатьчэ гэудэлэнеше
1.3. Фатыйх Кэрими прозасыньщ жанр Ьэм стиль
узенчэлеклэре
II БУЛЕК. ФАТЫЙХ КЭРИМИ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЬЩ ИДЕЯ-ЭСТЕТИК УЗЕНЧЭЛЕКЛЭРЕ
2.1. Нэширлек эшчэнлеге
2.2. Фатыйх Кэрими публицистикасы
ЙОМГАК
БИБЛИОЕРАФИЯ
КЫСКАРТЫЛМАЛАР ИСЕМЛЕГЕ

КЕРЕШ
Теманыц актуальлеге. Татар тормышында XIX гасыр ахыры — XX гасыр башы аралыгы - яцарыш дэвере. Ж^эмгыятьтэ барган колачлы узгэрешлэрнец нигезсез булмавы ап-ачык. XVIII гасыр ахырында ук формалаша башлаган яда фикер, мэгърифэтчелек хэрэкэте XIX гасыр уртасында шактый ныгый. Сэгыйть Ьэм ИбраЬим Хэлфиннэр, Г.Курсави, Ш.Мэрждни, К.Насыйри, Г.Баруди, Гобэйдулла Ьэм Габдулла Бубилар, Р.Фэхреддин, Х.Фэезханов, Ф.Кэрими Ьэм башкалар ксбек куренеклс шэхеслэр узлэренед тирэн белемле, алдынгы карашлы булуы белэн, уз халкыныд килэчэген дерес кузаллап, алга таба усеш ечен мэгариф елкэсендэ, тел-эдэбият аркылы милли узадны устерудэ куп хезмэт куйган Ьэм элеге XX гасыр башы яцарышыныц топле нигезен булдырганнар.
Сэгыйть Ьэм ИбраЬим Хэлфиннэр — татарда мэгьрифэтчелек хэрэкэтенед берснче вэкиллэрсннэн. Г.Курсави индс XVIII—XIX гасырлар чигендэ ук узенец гарэп телендэ язган эсэрлэрендэ ядача мэдрэсэлэр ачарга, аларда ирекле акыл кушканча укытырга енди, «уз акылыд белэн тикшереп эзлэп тап та шуныд белэн гамэл ит» ди [Рэми 2001: 150]. Дини тормышка кагылышлы мэсьэлэлэргэ реформа ясау кирэклеген яклый. Галим Ш.Мэржднинед тарихи, биографик хезмэтлэре бугенге кендэ дэ актуаль Ьэм бай чыганак булып гора. К.Насыйриныц тел гыйлеме, эхлак, уку-укыту, этнография, археология, тарих, халык иж;аты мэсьэлэлэренэ кагылышлы фикерлэре бэЬасез. Габдулла Ьэм Гобэйдулла Бубилар бугенге укучыга мэгърифэтче галим, педагог-медэррис, ж;эмэгать эшлеклесе, дэреслеклэр авторлары буларак билгеле. Мэгърифэтче Фатыйх Кэриминед эшчэнлеге ахыргача ейрэнелмэгэн булса да, аныц татар халкы очен кылган гамэллэре бугенге кендэ миллэттэшлэре тарафыннан танылды.
Ядарыш чорыныд меЬим узенчэлеклэре бер бу гына тугел. Биредэ Казанда яда уку йортлары ачылу (1804 елда Казан император университеты, 1876 елда Казан татар укытучылар мэктэбе), модарчы булган тэртиплэрне саклап калырга омтылучы, гыйлем елкэсендэ Бохарага йез тоткан
рэвеше белэн кадимчелек тарафдары. Хэтта аньщ шул кадимчелекне хак дип расларлык кузаллавы, белеме дз юк.
«Укымышлы» гыйлем иясе Нуретдин хэлфэгэ мужик Гайнетдинов я налы к, тэрэккыят тарафдары буларак карты куела. Гайнетдиновныц «язу ЖэЬэте кимчелекле булса да, уку жэЬэте бик яхшы». Меселманча, русча газеталар укый. ЗиЬене яхшы, ачык йезле, тугры. сузле бер- мужик булып, Ьичбер вакыт кеше гайбэтен свйлэп вакыт уздырмый. Эйтэчэк сузен кешенен йозенэ каршы туп-тугры эйтэ. Шул ук вакытта аньщ кеше бик яратып бетерми торган гадэте бар: Ьэр ж;ирдэ уз фикерен эйтэ. Эмма бу фикерне автор киная белэн «кеше яратмый торган» дип атаган. Ченки биредэ чынбарлык, дереслек тасвирлана. Гайнетдинов нинди дэ булса эш ысулын яманлаучыга, узец яхшы дип тапканы белэн эшлэп курсэт, ди. Балаларын мэдрэсэлэрдэ яткырып, аларнын, гомерлэрен заяга уткэртми. Эендэ уз терки телдэ укырга-язарга ейрэтте. 12 яшеннэн бер улын игенчелек мэктэбенэ, икенчесен сэудэ мэктэбенэ укырга бирде. Яца тэртип, ысуллар белэн эшлэу, яшэуне артыграк кургэнгэ, кызына да намазлык, селге чиктереп азапламаган. Ченки фабрикаларда тизрэк, яхшырак итеп эшлэнэ.
Сюжеттан Ьэм аньщ бетенлеген булдырган конфликттан куренгэнчэ, эсэрнен, нигезенэ салынган проблема - искелек белэн яцалык керэше.
Кымыз эчеп дэвалану татар деньясыныц, бигрэк тэ югары катлау вэкиллэре тормышыныц бер меЬим моменты буларак тасвирлана. Автор кымыз белэн дэвалау эшенен, оештырылу Ьэм файдаланылу рэвешлэрен тэсфилле сурэтли. Анлашыла ки, бу эшгэ дэ дэрт, мэгърифэт, тырышлык кирэк.
Эдип иждтындапы «Кайнана» повеете да эдэбиятыбыз тарихында игътибарга лаеклы урынны. билэп тора. 1901 елда беренче басмага бирелгэн искэрмэсендэ автор бу эсэрне тэржемэ итеп (башка авторныкы булуына ишарэлэп) куреэтэ. Соцрак, 1907, 1913 елгы китап игьланнарында, «Ф.Кэрими эсэре» дип куреэтелэ. Эсэрнец язылу вакыты Фатыйх Кэриминен, гаилэ корып яши башлаган кеннэренэ туры килэ. Хэлфэ, мулла, медэррислэрне келкегэ калдыруы, хикэялэу, диалогларда драма эсэрлэренэ