Дастанные традиции в современной башкирской прозе

• Автор: Каримова, Альфия Рамиловна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2010
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 141 с.

БАШШРТ Д0УЛ0Т УНИВЕРСИТЕТЫ

■Кулъядма хокурында

К0РИМОВА 0ЛФИ0 РАМИЛ ‘КЫЗЫ

Х0?ЕРГЕ БА11ЖОРТ ПРОЗАЬЫНДА ДАСТАН ТРАДИЦИЯЛАРЫ

Специальность - 10.01.02 РФ халыктары эзэбиэте /Башкорт э?эбиэте/

ФИЛОЛОГИЯ Ф0НД0РЕ КАНДИДАТЫ Д0РЭЖ0ЦЕН0 ДИССЕРТАЦИЯ

Гил ми етэксе-филология фэндэре докторы, профессор Р.Н. БАЙЫМОВ

Йекмэтке

Беренсе булек
Дастан жанрынын башкорт Иуз сечете ерлегендэ теоретик
нигез?эре
Икенсе булек
Хэ?ерге башкорт э?эбиэтендэ дастан
формалары
0С6НС6 булек
Башкорт прозаИында дастан поэтикаЬы у?енсэлектэре
Йомраклау
"Кулланылран э?эбиэт

Хэзерге башкорт эзэбиэте узенед мен йыллык тарихы, жанрзар терлелеге бэм байтак сыранактары менэн билдэлэнэ. Эзэбиэт тарихы, унын теоретик нигеззэрен быуаттар буйы йэшэгэн халыктын рухын, доньяБа карашын тэрбиэлэгэн эпостарзан башлау купкэ
ысынбарлыкка тура килэ. «Башкорттарза художестволы ан, Бэлам теориябы бик куп быуаттар эуэл, хатта антик осорза ук формалаша. Мифология бэм нэфис канундары аша боронро башкорттарзыд донъя королошо, тэбирэт бэм кеше улембезлеге идеялары уткэрелгэн «Урал батыр» эпосы ошо художестволы андын башы ла, артабанры уреш есен дейемлэштерелгэн нигез за»1.
М. Сэритов узенен башкорт эпостары хакындары хезмэттарендэ эпостарзын эзэбиэткэ йоронтобон, езэби фекер урешендэ тоткан ролен терле яклап билдэлэй2.
«Башкорт эзэбиэте тарихы бэм унын бороло нигез
сыранактары», «Боронро башкорт эзэбиэте йэки уны милли
«бетэйтеп» буламы?», «Аллитерацион ширыр. Тамырзарыбыззы белэбезме?», «Тэрбиэ тамырзары кайза? Быуаттар тепкелендэ!» тигэн хезмэттарендэ ралим Р.Н. Байымов бунгы йылдар башкорт эзэбиэте рилемендэ актуаль тип танылран мэсьэлэлэр кутэрэ, тарихи методка нигезлэнеп, буз сэнрэтенен инештэренэ тиклем тикшеренеузэрзе башлап ебэрэ.
Билдэле булыуынса, буз сэнрэте урешендэ башка эзэбиэттэр йоронтобон да кисерэ.
Донъяла бер эзэбиэт тэ бетенлэй айырымланран рэуештэ уз алдына рына йэшэмэй. Ул башка эзэбиэттэр менэн бэйлэнешкэ инэ, аралаша. Бэйлэнеш - эзэбиэт урешенед бэр осорона хас куренеш.
1 Байымов Р.Н. Терле йылдар?а тыуран уйрар. - 0фе: Билем, 2007. -42-се б.
2 Башкорт халык эпосынын мифологик Иэм тарихи нигеррэре. - Офе: Китап, 2009. - 62-се б.

менэн Морарым" дастаны башкорт халкынын тарихына ныклап ерлэшкэн, баштан-аяк башкорт халкынын тарихына бэйле вакигаларры хикэйэ итэ.
Дастандыц нигерендэ XIV быуат арактарында Ьэм XV быуат баштарында Алтын Урранын емерелэ барыуына бэйле вакиралар ята.
Билдэле булыуынса, Алтын Урра дэулэте XIII быуат баштарында ир киткес рур территорияла формалаша; хэрерге Кытай, Иран, Урта Азия, Кавказ, Кырым, Волга, Урал тебэктэрендэ йэшэгэн тиртэлэгэн халыктар, шул ирэптэн башкорттар ра, Алтын Урра хандары кулы артында кала. Атап эйткэндэ, татар-монголдаррын башкорт еррэрен яулап алыуы 1236 йылда башлана. 'Корал кесе менэн ойошторолран был дэулэткэ ниге? балыусы булып Сыппы? хандыд (1155—1227) ейэне Батый хан (1208—1255) Ііанала.
Алтын Урра хандары башкорт иленэ коллок Иэм белгенлек апып
килэ:
Ойошоп яткан рур йортто ©рккэн куйрай итер хан;
Арырландай иррэрре Йыуаш куйрай итер хан.
Иленде алыр кулындан,
Бэскэр алыр улындан,
Тартып алыр малынды,
Ирэпкэ алыр барынды,
Богарламай эсер -канынды,
Ултермэй алыр йэненде, ау,
Ултермэй алыр йэненде.
"Иреукэй менэн Морарым" дастанында башкорт халкынын ана шундай хандарга, Алтын Урра хакимлыгына каршы керэше сагылып
38 Галин С.А. Башкорт халкынын ауы?-тел ижады.- Эфе: Китап, 2004. - 291-се б.
35 Башкорт халык ижады. 6 том. Эпос,- вфе: Китап, 2002. - 425-се б.