Вопросы истории татарской литературы в трудах Гали Рахима

• Автор: Азизова, Гульназ Азатовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2001
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 206 с.

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ Г.Ибраьимов исем. Тел, эдэбият

ЬЭМ СЭНГАТЬ ИНСТИТУТЫ

Кулъязма хокукында

АЗИЗОВА ГОЛНАЗ АЗАТ кызы

ГАЛИ РЭХИМ ХЕЗМЭТЛЭРЕНДЭ ТАТАР ЭДЭБИЯТЫ ТАРИХЫ МЭСЬЭЛЭЛЭРЕ

10.01.02. - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты

(татар эдэбияты)

Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэжэсен алу очен язылган диссертация

Фэнни дитэкче: филология фэннэре докторы, профессор, Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе академигы М.Х. Хэсэнов
Казан-2
ЭЧТЭЛЕК
Кереш
I булек. Борынгы эдэби ядкярлэрне атрибуциялэу чарасы буларак тел. Аныц барлыкка килуе Ьэм формалашу этаплары .
1.1. Борынгы терки язмачылыктан килгэн стилистик традициялэрнец XIV йезлэргэ кадэрге усеше
1.2. XV-XIX йезнец беренче яртысы эдэбиятына хас сангатьчэ чаралар
II булек. Г.Рэхимнец фэнни концепциясендэ Идел буе
эдэбиятынын яктыртылышы
IL1. XII-XVIII йезлэрдэ и ж ai ителгэн эсэрлэр. Аларныц идея-фэлсэфи эчтэлеге йэм сэнгатьчэ сыйфаты
11.2. XVII-XVIII йоз эсэрлэрендэ кутэрелгэн проблемалар
Йомгак
Кулланылган чыганаклар Ьэм эдэбият исемлеге
Кыскартулар исемлеге
Кушымта. Г.Рэхимнен басылып чыккам фэнни хезмэтлэре Ьэм эсэрлэре

КЕРЕШ
Татар эдэбиятыньщ куп гасырларга сузылган бай тарихы бар. Аныц Ьэр яца поры, узенэ кадэр булган традициялэрне дэвам игу, устеру тенден-циясе белэн бергэ, кире кагу, инкяр иту омтылышын да берлэштерэ. Ьэр чор узенэ кадэрге дэверне узенчэ кабул иткен, эдиплэрнец узлэрен Ьэм аларныц эсэрлэрен яцача бэялэген: берэулэрен узенэ рухи юлдаш иткэн, икенчелэрен кире каккан. Халыкныц «хэтере» энэ шул рэвешчэ шигъриятле эсэрлэрне сайлаган, талантлы эдиплэрне барлаган, аларны килэчэк буыннарга тэкъдим итеп килгэн. Шушы ихтыяж, ниЬаять, эдэбият тарихын билгеле бер фэнни эзгэ салучы, аныц яшэеш нормаларын билгелэргэ омтылучы елкэлэрне эдэбият белемен Ьэм эдэби тэнкыйтьне тудырган. Татар эдэбияты тарихында
XVIII йездэ ук эдэбият фэненец аерым тармаклары тернэклэнэ башлый. Э
XIX йездэ инде татар филологиясе белэн кызыксынучы галимнэр саны тагы да арта. Бу йезлэрдэ татар эдэбият гыйлеме халык авыз ижаты, тел, этнография, тарих белемнэре белэн бергэ укмашкан рэвештэ уссэ, XX йез башында инде аларныц местэкыйльлеклэре арта, эдэбият фэне Ьэм эдэби тэнкыйть ел-кэсендэ эшлэуче белгечлэрнец аерымланулары кечэя. Ченки 1905 елгы Бе-ренче рус инкыйлабы тээсирендэ вакытлы татар матбугатыныц тууы Ьэм ки-тап басуныц кин колач алуы, эдэби хэрэкэтне нык жанландыруга сэбэпче бу-луы белэн бергэ кызыксынуны да кочэйтеп жибэрэ. Эдэбият белеме буенча хезмэтлэр туа. Г.Тукай, Г.ИбраЬимов, Г.Сэгьди, Д.Вэлиди, Х.Бэдигый кебек эдэби процесс белэн даими кызыксынып торучы эдэбият белгечлэре, тэнкыйтьчелэр формалаша башлый. Эмма бу шэхеслэрнец тормыш Ьэм ижат юлы, алар калдырган бай мирас бугенге татар эдэбияты фэнендэ тиешле урынын Ьэм бэясен алмаган. Эдэбиятыбыз тарихында гыйльми хезмэтлэр, тикшеренулэр, матур хикэялэр, экиятлэр, пьесалар калдырган Гали Рэхим-нец дэ и>каты шундыйлар рэтеннэн. Аньщ фэнни эшчэнлеге хакында ярты

Аныц улеме турында хэбэр ителэ, улгэн елы, ае, кене, кайчак атнаныц кене дэ курсэтелэ.
Каберташ язуын, телен анализлап Г.Рэхим аларныц, нигездэ, селес, куфи хэрефлэре белэн язылган Ьэм еч тердэ тэртип ителгэн булуын билгели (140, 52-53). Беренче теркем, гарэпчэ язулыларына галим тукталып тормый. Э инде икенче - чыгтайчага охшашларыннан мисаллар китереп, Г.Рэхим шундый нэтижэгэ килэ: кыпчак, команнар теле дэ чыгтай теленэ шактый якын икэн, лэкин, XIV гасырныц башында язылган халык ечен тэртип ителгэн эсэрне эдэби чыгтай теле яисэ шуныц эдэби тээсире белэн язылган дип эйтеп булмавын, бу ике халыкныц шивэсендэ тумыштан якынлык барлыгын, болгарларныц теле дэ половецларныкы тесле чыгтайчага якын булырга кирэклеген ачыклый. Язмалардагы чыгтай тээсирен галим Урта Азия белэн Болгар дэулэте арасында булган, озактан килгэн, сэяси, икътисади менэсэбэтлэр белэн ацлата.
Каберташларыныц еченче теркеме, Г.Рэхим билгелэвенчэ, тарих, ел исемнэре чуашчага охшаш, калган сузлэре чыгтай Ьэм Казан татарчасы суз-лэре белэн язылган. Галим чуаш теленнэн кергэн сузлэрнец куп булуына игътибар итэ Ьэм моныц сэбэбен узенец тикшеренулэреннэн чыгып ацлата. Ченки бу вакытта фэндэ Х.Фэезхановныц «Болгар чоры каберташ теле» буенча 1863 елда ясаган чыгышыннан соц, «болгар теле - чуаш теленец элгэресе» дигэн фикере рус галимнэре тарафыннан «болгар-чуаш теориясе» дигэн агымга нигез салуда этэргеч була. Теорияне устерудэ
Н.И.Ашмаринныц 1902 елда нэшер ителгэн «Болгары и чуваши» (258, 1-132) дигэн хезмэте аерым бер этап булып тора. Ул узенец эзлэнулэрен бары берьяклы гына алый бара, ягьни болгар каберташларын Ьэм башка тер чыга-накларны тикшергэндэ, аларны бары тик чуаш теле белэн генэ чагыштырып карый. Соцыннан чуаш теле белэн генэ тэцгэллэштереп карау тенденциялэ-ре башка галимнэр тарафыннан тэнкыйтьсез генэ кабул ителэ Ьэм кулланыла башлый. Хэтта 1918 елда, А.А.Шахматов (415, 395-397) белэн А.Н.Самойло-