Лексико-семантические особенности поэмы "Семь красавиц" Низами Гянджеви

• Автор: Негмат-заде, Фархунда
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2001
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 150 с.

МУНДАРИЧД:
МУКДДДИМА

БОБИ І. ТАРКИБИ ЛУРАВИИ ДОСТОНИ «ХАФТ ПАЙКАР»

1.Таркиби лугавии достони “Хдфт пайкар”

аз руи баромади таьрихии калимахо

1.1. Калимахои аслан тодикй

1.2. Калимахои иктибосй

1.2.1. Иктибосоти арабі!

1.2.2. Иктибосоти калимахо аз забонхои дигар

2. Мансубияти функсионалй-услубии лексикам

достони "Дафт пайкар"

2.1. Калимахои адабй-китобй
2.2.Позтизмхо
БОБИ II. ХУСУСИЯТДОИ СЕМАНТИКИИ ВОХИДХОИ ЛУРАВИИ
ДОСТОНИ "ХДФТ ПАЙКАР"
Сермаьноии калимахо
Маьнои аслй ва мачозии калима
Синонимхо
Антонимхо
Омонимхо
Пароним ва паронимазия
ХУЛОСА
ФЕХРАСТИ АДАБИЕТ

МУЦАДДИМА
Дар тахкики хусусиятхои забонии хдр як асари бадей зинаи аввалину мухимтарин муайян намудани таркиби лугавии он аст. Ба гуруххо ва кабатхои лугавй чудо кардани тамоми вохидхои лексикии достони «Дафт пайкар» имкон медихад, ки дар бораи тахаввули забони адабй дар давраи муайяни таърихй дуруст казоват намоем. «Барой тахкики амики холати забон дар даврахои гуногуни таърихй тахлили калима чун вохиди асосии забонй нихоят мухим аст, зеро калима категорияи мухимтарини забони адабй буда, хар гох ки дар бораи забон сухан меравад, кабл аз хама, он ба калима иртибот дорад ва харчанд ки забон дар баробари калимахо унсурхои дигарро низ дар бар мегирад, мухимтарин унсури забонро калима ташкил медихад» (.1.25,5).
Асрхои X - XII давраи ташаккулу тахаввули забони адабии точик ба шумор меравад ва барои чахониён Рудакй, Фирдавсй, Сино, Форобй, Носири Хусрав ва Низомй барин бузургворонро додааст, ки ситорагони дурахшони осмони илму фарханги чахонй дониста мешаванд. «Осори адабиёти бадей (аксаран, асархои манзум), асархои таърихй ва илмй, ки дар ин давра эчод шудаанд, дар хаёти фархангии мардуми Мовароуннахр, Хуросон, Эрони Рарбй, Хиндустони Шимолй ва бисёр мамлакатхои Шарки Наздик ва Миёна накши калон бозиданд. Аз тарики тарчумаи русй ва забонхои дигари Аврупои Рарбй имруз ёдгорихои адабиёти классикии точику форс сарвати мадании бисёр халкхои чахон гардидаанд ва ба ганчинаи умумии дурдонахои киматбахое, ки инсоният андухтааст, дохил шудаанд» (1.32,502).
Аз ин сабаб дар омузиши таърихи забони адабй хамеша ахди тахкик ба асархои барчастаи бадеиву таърихй такя намуда, онхоро маводи асосии тадкикот карор додаанд ва таърихи забони адабй бештар дар асоси тадкики осори адибони бузург тахия мегардад.

Абумухаммад Илёс ибни Юсуф ибни Закй Муайяд Низомии Ганчавй аз шоирони бузурги Озарбойчон ва чахони форсизабон аст, ки бо мактаби хосси адабии худ дар таърихи адабиёти чах,онй низ мавкеи бузург дорад.
Бинобар ин, бешак гуфтан метавон, ки осори гаронбахои у тамоми нозукихои забони адабии точикро дар давраи муайяни таърихи тачассум менамояд ва хароина мероси у сазовори тахкику баррасии хаматарафа буда метавонад. «У бо нубуги азамат, афкори баланд ва кувваи суханварии худ дар сафи Хомеру Арасту, Софоклу Еврипид, Аристофону Анакреон, Рудакию Фирдавсй, Руставелию Данте, Саъдию Шекспир, Пушкину Толстой ва амсоли инхо меистад.» (2.3,5).
Низомии Ганчавй соли 1141 дар шахри Ганча (Озарбойчони имруза) чашм ба олами хастй кушод. У аз замони хурдсолй ба илму дониш рагбат донгга, даставвал забони арабиро омухта, «Куръон»-ро хифз намуд. Баъд аз он улуми фикх, таърих, чугрофия, фалсафаву мантик ва адабро фаро гирифта, дар ин сохахо низ устод шуд. Сипае, Низомии Ганчавй улуми табий, хусусан тиб ва ситорашиносиро ба рагбат омухт. Хулоса, шоири мутафаккир аз аксари улуми замони хеш вокиф буд ва худ мегуяд:
Манам дониста дар паргори олам,
Ба тафсиру нучум асрори олам.
Хама зичи фалак чадвал ба чадвал Ба устурлоби хикмат кардаам хал.
Низомии Ганчавй дар адабиёти чахон бо достонхои лирикй ва хамосии худ машхуру маъруф аст. Ёдгории бузургу човидонаи Низомй «Хамса»-и безаволи уст, ки аз маснавихои «Махзан-ул-асрор», «Хусрав ва Ширин», «Лайлй ва Мачнун», «Хафт пайкар» ва «Искандарнома» иборат аст. Дар ин миён «Хафт пайкар» аз достонхои марказй ба шумор рафта, мухтавои нихоят пурмояро дар бар мегирад ва достон вусъати хамоей дорад. Махз ба хамин хотир, омузиши хусусиятхои забонии достони «Хафт пайкар»-и Низомии Ганчавй дорой ахамияти илмист ва дар

ва чи чизу ба кй мансуб будани он мафхумро ба таври водей ë худ хадидати аслй фахмидану гузориш додан бисёр мухим аст.
Забони адабии тодик аз он забонхои фасеху гани аст, ки дар таркиби лугавии худ унсурхои нихоят зиёди забонхои гуногун чун забони араби, турки, хиндй, юнонй, чини ворид гардида, аксари онхо чун вохидхои асили забони адабии тодик истеъмол мешаванд.
Гурухи калимахои иктибосй аз забонхои зикршуда хусусиятхои ифодаи мафхум, хусусиятхои фарккунандаи фонетикиву морфологй ва лугавию услубиро то хол нигох донггаанд, ки махз хамин хусусиятхо барон таснифу гурухбандии онхо сабаб мешаванд. Асосан он калимахои иктибосй мафхумхоеро ифода мекунанд, ки он мафхумхо бе ягон тагйирот монанди Куръон, саддода, тасбех аз арабй, наргис, мищютис, кимиё аз юнонй, чой, когаз аз чинй, кофур, сандал аз хиндй, каймок, кошук; аз турки ба забони тодикй ворид шуданд. Хдмчунин калимахои дигар дар тули садсолахои зиёд дар натидаи равобити фархангиву идтимой ва сиёсй аз он забонхо ба забони адабии тодик дохил шудаанд.
Калимахои иктибосй дар «Хдфт пайкар»-и Хаким Низомии Гандавй чандон фаровон нестанд. У устоди сухан, шоири ширинкалом, донандаи забони форсии тодикй бо тамоми дузъиёташ ва имконоташ буд. Бинобар ин шоир пайваста кушиш ба хард додааст, ки то хадди имкон аз унсурхои бегона кам истифода барад. Дар баробари баёни фикри баланд ва тасвири даззобу дилнишини бадей шоир хамеша мекушад, ки вохидхои асили забони модариро дар каломи мавзун истеъмол намояд.
1.2.1. Икдибосоти арабй.
Дар таркиби лугавии забони тодикй чи аз дихати фаровонй ва дй аз дихати серистеъмоливу сермахсулй иктибосоти арабй нисбат ба иктибосот аз забонхои дигар бештар ба назар мерасад. Дар тули зиёда аз хазор сол