Категория вежливости в таджикском языке

• Автор: Бободжонова, Бунафша Шарофиддиновна
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2001
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 150 с.

Мундарича
Мукадлима
Боби якум Ифодаи лутавии зхтиром
Боби дуюм Ифодаи сарфии зхтиром
Боби сеюм Ифодаи надвии зхтиром
Хулосахо
Фехрасти адабиети илмй ва маьхаз
Адабиети илми
Адабиети бадей ва матбуот

МУКАДДИМА
Замони Истиклол дар назди ахди мактабу маориф ва илму фарханги Чумхурии Точикистон вазифахои нав ва чиддй ба миён гузошт. Вазифахои нав ба тарбияи ватандустиву худшиносии чомеа, махсусан мактабиёну донишчусн, тамоми кудакону наврасон ва чавонон нигаронида шудааст. Дар асоси ин талаботу вазифахо ва дастурхои Президенти Точикистон Эмомалй Рахмонов дар кудакистонхо, мактабхои хамагониву касбй ва донишгоху донишкадахо фанхои нав, масъалахои бикр ва мавзуьхои тоза чорй гардиданд. Дар байни ин масьалахо баланд бардоштани маърифати чомеа, тарбияи ахлоки хамида, одоби муошират ва хусни сухан чойи асосиро ишгол менамоянд. Баррасии категорияи эхтиром дар забони точикй киеми таркибии тахкики ин масъалахо буда, ахамияти илмиву амалии он дар замони мо барчастатар намоён мешавад.
Забони точикй аз забонхои кддимхати чахон ба шумор меравад. Дар таърихи пуршарафи амали он дар хамаи сохахои хаёти фарханги ва икдисодиву ичтимой асархои бешумори сиёсй ва илмиву адабй офарида шудаанд, ки дар ганчинаи фархангистони чахон мавкеи махсусро ишгол менамоянд.
Халкхое, ки таърихи кадим доранд, бо анъанахои ибратангези хеш ифтихор менамоянд, ба онхо бо дидаи ибрат менигаранд, онхоро хифз менамоянд ва ба мерос мегузоранд.
Одобу ахлоки хамида аз чумлаи анъанахои таърихй буда, аз маданияти халк ва фард башорат медихад. Оинаи оламнамои одобу ахлок забон аст. Оре, одобу ахлок, фазлу дониш ва умуман сиришти инсон ба воситаи забон ифода мешавад.
Категорияи эхтиром аз рукнхои асосии одобу ахлок ба шумор меравад. Ин масъала дар омузиши адабиёт васеътар баррасй
мегардад. Вай хангоми тасвири хар як чехраи адабй мавриди
омузиш ва таъкид карор мегирад, мактабиён шеърхои зиёдеро дар

ин мавзуь аз бар менамоянд ва мувофики он кору рафтор мекунанд. Дарачаи таъсир ва бахрабардории хар шахсро забони у нишон медихад.
Ахли фазл аз рун забон дониш, маданият, касбу кор, савияи маърифати оила, ният ва шахсияти хамсухбатро муайян мекунанд. Талабагон ва донишчуени хушодоб дар мактабу донишгоххо ба хамдигар унс мегиранд ва аз беадабон канора медуянд, устодон барон ба сафи хушадабон дохил гардидани дигарон мусоидат менамоянд. Хамаи ин чараёни омузиш ва тарбия ба воситаи забон сурат мегирад.
Инсон тамоми умр дониш меомузад ва тарбия мегирад. Олитарин ва пуртаъсиртарин омили тарбияи зхтиром намуна будани шахси тарбиятгар - калонсолон, падару модар, хешу табор, омузгор ва ахли диёр аст. Инсон табиатан таклндкор аст, аввал чун тутй, сипас шуурона пайравй мекунад. Агар ягон касро ту гуй, ту мегуяд, шумо гуй, шумо, яъне зхтиром кунй, зхтиром мебинй, зхтиром накунй, зхтиром намебинй, хар чй киштй, хамонро медаравй, дав киштй, чав медаравй, гандум киштй, гандум.
Забони точикй аз забонхои бойтарини чахон ба шумор меравад. Бо ин забон хама гуна фикру ният ва муносибатро ифода кардаанд. Ин кудрату тавони забонро аз навиштахои ахли илму адаб ва сухбати мардум дармеёбед.
Эхтиром натичаи вокеии маърифати инсон аст. Дарачаи маърифат, одобу муомилаи инсон дар забон ифода мешавад. Забон оинаест, ки ахлоку одоби шахсро бо хамаи нозукихояш ба чахониён намоиш медихад. Аз ин оинаи ахлокиамо гила кардан дурусг нест, чунки барон вай хама: шоху гадо, дусту душман, хубу бад баробар аст, ба хамаи онхо як хел хидмат менамояд ва хамаи онхоро як хел, чунон ки хает, намоиш медихад.
Оина чун накши ту бинмуд рост,
Худ шикан, оина шикастан хатост.

Калимаи дигар махдум аст. Ин калима низ дар Ёддоштхои устод Айнй фаровон истифода шудааст. Маънии лукавим ин калима сохибкор. хучаин. хоча аст, ки хар се низ чун вохиди эхтиромй истифода мешавад. Устод Айнй ба бисёр махдумони Бухоро, аз чумла ба Ахмад махдуми Дониш, Шарифчон-махдум, Шамсиддин-махдум Шохин бо эхтиром сухан рондааст: Шарифчон-махдум
бешубха аз чумлаи маорифпарварон ва таракдихохони замони худ буд (79,44). ТНариф-махдум Муътасим писари мулло Абдурахими балхй буд, ки дар Бухоро таваллуд ёфта, касби камол кардааст. У донишманди чавони замони худ буда, кувваи шеърии баланд доштааст (79,68).
Ин гуна ашхоси бузург ва камназирро мардуми мо "аллома" низ мегуянд. Алломахо дар хар давру замон будаанд. Президента Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмонов дар маърузаи хеш ба муносибати чашни 60-солагии вилояти Ленинобод академик Бобочон Рафуровро аллома номид. Ба ин муносибат устод Айниро зикр кард ва хотирнишон кард, ки устод Айнй ва академик Бобочон Рафуров Кдхрамони нахустини Тодикистонанд.
Оре, унвони ифтихории Кдхрамон дар радифи аллома меистад ва аз унвонхои олии ифтихорй ба шумор меравад.
Роххои пайдо гардидани исмхои ифодакунандаи эхтиром зиёданд. Як рохи он интихоби тахаллус аст. Лакаб ва тахаллусхои шахсони таърихй, зотхои олй, алломахо ба вохиди ифодакунандаи эхтиром табдил меёбанд. Тахаллусхои Рудакй. Фирдавсй. Хофиз. Хайём. Чомй. Дониш.Айнй. Лохутй аз хамин кабиланд.
Дар замони мо тахаллусинтихобкунй аз дахон монд. Ин вазифаро асосан ному насаби худи шоиру нависандагон адо менамояд. Мардуми мо номи адибон Мирзо (Мирзо Турссунзода), Бокй (Боки Рахимзода), Лоик (Лоик, Шералй) ва дигаронро бо эхтиром ба забон меоранд, ба калам медиханд.
Дар замони мо унвонхои ифодакунандаи эхтирому ифтихор зиёд шудаанд. Калимахои номзади илм, дотсент. доктори илм,