Субстантивация в таджикском литературном языке

• Автор: Мухамадиев, Шамсудин
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2009
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 155 с.

АКАДЕМИЯИ ИЛМХ,ОИ ДУМУРИИ ТОДИКИСТОН института ЗАБОИ ВА АДАБИЁТИ БА НОМИ РУДАКИ
Ба хукми дастнавис
Мухамадисв Шамсудин
Ба исм гузаштани х,иссах,ои дигари нутк (субстантиватсия) дар забони адабии тодикй
Ихтисос: 10.02.22. - Забони халкдои мамлакатхои хоричии Аврупо, Осиё, Африко. бумиёни Амрико ва Австралиё (забони точикй:)
Рисола барои дарёфти дарадаи илмии номзади илми филология
Рохбари илми: доктори илми филология, профессор Зикриёев ФД
ДУШАНБЕ

МУНДАРИДА
Мукаддима
Боби І. Ба исм гузаштани хиссахои номии нутк
1.1. Маълумоти умумй пиромуни масоили исмшавй-
хамчун як воситаи мухими калимасозй
1.2. Ба исми хос гузаштани исмхои чине
1.3. Ба исми чине гузаштани исмхои хос
1.4. Ба исм гузаштани сифат
1.4. а) Исмшавии сифатхои аслй
1.4.6) Исмшавии сифатхои нисбй
1.5. Ба исм гузаштани шуморахо
1.5. а) Исмшавии шуморахои микдорй
1.5.6) Исмшавии шуморахои тартибй
1.6. Ба исм гузаштани чонишинхо
Боби II. Ба исм гузаштани феълхои таерифй ва гайритаерифй
2.1. Исмшавии феълхои таерифй
2.2. Исмшавии феълхои.гайритаерифй
2.2.а) Исм шудани сифати феълй
2.2. 6). Исмшавии маедар
2.3. Иазаре пиромуни муносибати зарфхо ва исм
2.3.1.Хусусиятхои адвербалии зарфхо
2.4. Ба исм гузаштани хиссахои ёридихандаи нутк
Хулоса
Фехристи адабиёт

Мукаддима
Гузорншн масъала. Мушкилоти гузариш, табдилёбй (конверсия) дар хамаи шаклхои зохиршавии он, ба хусус, яке аз намудхои васеъпахншудааш - масъалаи ба исм гузаштани дигар хиссахои нутк (субстантиватсия) дар забоншпносии рус ва аврупой алодадри хол мавриди баррасй карор гирифтааст. Ин мавзуъ дар забоншпносии тоник хамчун обйектн бевосптаи тадкик то хануз дар сурати як рисолаи илмин бунёдй чамъбаст нашудааст. Дар бобати муносибати байни хиссахои нутк муаллифон зимни пажухиши масъалахои дигар ру оварда, мухтасаран бо нишон додани чанд пахдуи мавзуъ аз мавчудият, мухимият ва кобили тахкпх будани ин масъала изхори акида кардаанд. Дар пн самт профессор Ш.Рустамов нисбатан бештар ру оварда, таъкид мекунад, ки «Тарзи калимасозип конверсия дар забоншиноспи тоник махсусан тадкик; нашудааст» (112, 176). У хамчунпн таъкид менамояд, ки дар забоншиноспи рус ба бисёр пахлухои норавшани ин мавзуъ профессор А,И, Смирнитский равшанй андохта дар инкишофи як рохи мухимми калимасозй сахмгузор аст. (112, 176). Гузариш (конверсия) бо калимасозип сарфию нахвй (морфологй-синтаксисй) алокамандй дорад. Масъалаи мазкур низ ба таври пурра то хол дар алокамандй бо ходисахои дигарп забонй омухта нашудааст. Аз ин хотир, хаяли ин мушкилот барон равшан шудан ва шинохтани мавкеи калимахо дар нутк, вобаста ба таъсири омилхои гуногун тагйири маънй карда, ба нишонахо (парадигмахо)-и хпссаи нутки дигар сохиб шудани унсурхои лугавй кумаки амалй мерасонад.
Максад ва вазифахои гадки кот. Дар рисолаи мазкур танхо як рохи ба гузариш дучор шудани калимахои забони точикй, яъне зухуроти ба исм гузаштани дигар хиссахои нутк (субстантиватсия) маълумоти васеъ до да мешавад. Тасниф ва тахлили маводи чамъоваришуда далели он аст. ки дар байни хиссахои нутк таъсир ва муносибати байнихамдигарии лугавию дастурй (грамматики) мавчуд аст, ки дар натичап он аз тарики рохи сарфию нахвй (морфологй-синтаксисй)-и

Кфйсарон - истилохи сохаи мусикист ва он номи яке аз оуапгуоп кадпмй мебошад:
Ба душ- андарун деги бахмандана,
Ба гуш- андарун бахману кайсарон.
(139. 668).
Дар баробари пн, дар шакли кесарево ба маънои як навъ амалиёти даррохии занона, ки зимни он кудакро аз батни модар зпнда мегиранд, дамчун истилохи тиббй маъмул аст.
Дар мисолхои днгар пасванди дамъ гирифтани исмн хос ва ба исми дине гузаштани онхо боз хам равшантар ифода ёфтааст: Лохутй ана хамин ходисаи таърихП ва накши золимонаи Х,ендерсон ва хендерсонхоро дар гулом кардани Шарки мазлум бо як ифодаи содца ва кутох баён кардааст (7, 116). Рустамхо, геву тусхоро ту имруз дар сипохи ман бин (135, 181).
Ба хамин минвол, маълум шуд, ки на танхо хиссахои дигарп нутк, балки худи ТІСМХО дар доиран категорияхои лугавию маънои ва дастурии худ аз як холат ба холати дигар гузашта тапшри вазнфа мекунанд. Чунончи:
Халта-халта зар фиристонанд рокфеллерхо,
Тангтар, то ин ки гардад халкаи зандирхо.
(132, 154)
I. 4. Ба исм гузаштани сифат
Исм ягона хиссаи нутк аст, ки имкониятхои фаровонн лугавию дастуриро молик мебошад. Вожаи микдоран сершуморанд ва тавассути онхо олами хастй дар шуури инсон инъикос карда мешавад. Аз ин лихоз, рушду риводи лугавП-маъноП ва дастурй дар киёс нисбат ба хиссахои дигари нутк бештар ба назар мсрасад, Чунки эхтиёди домеа ба ин кабил вожахо зиёдтар мебошад. Ин аст, ки махз иемхо роххои гуногун ва сермахсули калимасозпро доро мебошанд. Маънои ашётш иемхо дар забони тодикй бо хамаи категорияхои лугавй-дастурй он аник, мегардад