Лексико-стилистические особенности поэтического наследия Рудаки

• Автор: Мухтори Кутбиддин
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 157 с.

Мукдддима
Боби 1. Хусусиятхои услубии таркиби лугавии ашъори Рудакй
1.1.Таркиби лугавии ашъори шоир аз дихати баромад
1.1.1.Калимахои аслй
1.1.2.Лексикаи ицтибосй
1.1.2.'1.Ик,тибосоти сугдй
1.1.2.2.Иктибосоти арабй
1.1.2.3.Ик;тибос аз забонх;ои дигар
1.2.Таркиби лугавии осори шоир аз дихати доираи истеъмол
1.2.1. Лексикаи динии ирфонй
1.3.Таркиби лугавии осори Рудакй аз дибати обуранги услубй
1.3.1. Лексикаи адабии китобй
1.3.1.1. Лексикаи щоирона
Боби 2. Хусусиятхои маъной ва услубии ашъори Рудакй
2.1. Хусусиятхои услубии сермаъноии калимахо
2.2. Мадоз ва навъхри он
2.3. Х,адафх,ои услубии истеъмоли омонимх,о
2.4. Хусусиятхои услубии синонимхо
2.5. Хусусиятхои услубии антонимхо
2.6. Такрори лугавй ва хадафхои услубии истифодаи онхо.г
Хулоса
Фехристи адабиёт
МУКТАД ДИМА
Тахлил ва омузиши таркиби лугавй ва услубиёти забони назм дар илми точик таърихи кадим дорад. Ба ин кор хануз лугатнигорону тазкиранависони гузашта икдом намуда буданд. Дар тамоми лугатхое, ки тафсири маънои лугавии калима, тобишхои услубии он зикр мегарданд, барои исботи фикр асосан ба" порчадои назмй ру оварда мешавад. Дар тазкирахо ва асархои назарии адабиётшиносии пешин, ки пахдудои гуногуни осори бадей, асосан назм, мавриди тадкик карор гирифтааст, ба хар воситае дойр ба забони онхо сухан рафтааст.
Бояд гуфт, ки осори сардафтари адабиёхи классикии точик устод Абуабдуллох Рудакй барои микдори хеле фаровони ин гуна таълифот аз манбаъдои асосй ба хисоб мерафт. Дар «Лугати фурс»-и Асадии Туей (XI), ки аз аввалин лугатдо ба забони форсии точикй буда, аз лидози замон наздиктарин ва эътимодноктарцн манбаъ барои омузиши осори Рудакй махсуб мегардад, 300 байт аз ашъори Рудакй барои тасдики маънои лугавии калимахо оварда мешавад (1.183,882).
Аз кадимтарин маъхазхои дигаре, ки Рудакй ва эчодиёти уро ба мо муаррифй мекунанд, «Чахор макола»-и Низомии Арузии Самаркандй ва тазкираи «Лубобулалбоб»-и Мухаммад Авфй мебошанд (1.127,56).
Ба махорати шоирии устод Рудакй Абузироаи Гургонй, Дакдкй, Фирдавсй, Носири Хусрав, Рашидии Самаркандй, Х,офизи Шерозй, Шамси Фахрй, Абдурахмони Ч,омй барин шоирон бахо дода, арзиши сухани уро ба тарозуи заковати худ сандидаанд.
Дар асархои ба санъатхои шеърй бахшидашуда, мисли «Алмуъчам фи маойири ашъориладам»-и Шаме Кдйси Розй, «Тарчумонулбалога»-и Умари Родуёнй, «Х,адоикуссехр фи
дак,оик,ушшеър»-и Рашидаддини Ватвот (XII) ва чанде дигарон дойр ба санъатхои шеърии осори Рудакй сухан рафта, намунадо аз ашъори у оварда мешаванд. Ба гуфтаи Расул Хрдизода, дар «Тарчумонулбалога» дойр ба 15 санъати бадей, дар «^адоикуссехр» дойр ба 5 санъати шеърй, дар « М адма ъу ссано еъ » - и Низомиддин Ахмад дар шархи 3 санъат аз ашъори Рудакй мисол оварда шуда, «Аммо саноеъи маънавии шеърхои Рудакй дар китобхои илми бадеъ такрибан инъикос наёфтаанд» (1.127,199).
Умуман дар омузиши хаёт ва фаъолият, махорати сухандонии шоир дар гузашта манбаъхои нихоят зиёде маълумот медиханд.
А. Афсахзод дар маколаи худ «Бахсхо оид ба Рудакй дар асри ХУ» (1.51) мегуяд, ки: «Маълумоти нисбатан муфассалро аз сарчашмахои ин давр оид ба Рудакй аз се асар - «Бахористон»-и Абдурахмони Домй, «Тазкиратушшуаро»-и Давлатшохи
Самаркандй ва тар думай точикии «Мадолисуннафоис»-и Навой ёфтан мумкин аст» (1.51,59-60).
Алимардонов А. дар маколаи «Рудакй аз назари донишмандони Динд» (1.51) кайд мекунад, ки адибону донишмандоне чун Амин Ахмади Розй дар «Хдфт икдим» (ХУ1), Мухаммадафзалии Сархуш дар «Калимотушшуаро» (ХУ11), Лутфалибеки Озар дар «Оташкада» (ХУ 11), Шерхони Лудй, Мир Хусайндусти Санбхалй, Наввоби Дехлавй, Хусайнкулихони Азимободй, Водидалии Мучмуалй ва муаллифони сарчашмахои, адабй ва таърихй чун Муллофазлй ва Мирзобеки Хокй дар «Бутхона» (ХУ11), Абдулатифи Г у даротй дар «Хулосатушшуаро» (ХУ11), Бахтовархон дар «Миръотулолам» (ХУ11), Хушгу (ХУ 111), Хусайни Балгиромй (ХУ 111), Содикхони Ахтар (XIX) ва чанде дигар дар асархои худ дойр ба макому шухрати ÿ маълумот додаанд (1.51,79-81).

Аз бузургй, ки цастй, эй хаштук.
Чокаронат бар китиф нихад дафнук (2.6,446).
Аё балоя, агар коркард пищон буд,
Кунун тавонй боре хушук пинхон кард? (2.6,222).
Х,ар он карим, ки фарзанди у балода бувад.
Шигифт бошад, агар аз гунох сода бувад (2.6,230).
Дар байтх,ои 2.6,222 ва 2.6,223 дуруст тафсир кардани маънохри ’ калимахои боло ва хушук мазмуни байтхоро равшан мекунанд. Балоя дар лугатхои тафсирй ба ду маъно омадааст: «-1. нобакор, табахкор, дашномдех, бадахлок, бехаё; 2. зани фохиша, зани сабукпо, кахба, русий.» (1.106,38), хаштук низ ба ду маъно: «-1. харомзода, фарзанди харомзода» (1.106.270); <<-2.мацозан одами бад, зишт» (1.147, 473) омадааст.
Дар байти аввал таносуби байни балоя ва хушук ба кадом маънй истифода шудани хамдигар. инчунин маънои «коркард»-ро дар ин байт муайян мекунанд. Яъне: Эй, сабукпо, агар фахши худро пинхон мекунй, фарзанди бо ин рох ба дунё овардаатро чй гуна пинхон хохй кард?
Чунин кали мауо мафхумхои асосии мундаридаи думларо дар бар мегаранд ва мазмуни умумии думларо тира месозанд. Хонандаи имруза бидуни чунин шарх мазмуни байтро намефахмад. Азбаски дар тасвирхои лирикии шоир чунин мафхуму калимахо каманд, донистани мундаридаи тасвир мушкилие пеш намеорад. Ин гуна бепардагуй хоси аксари шуарои классикии мо аст, аммо равшанй ва соддабаёнй хоси хар кадоми онхо нест. Чунончи, дар ин байти Манучехрй:
То фаровон нашавад та чриба ти ч;ону танам,
К-ин хашуконро чуз шамсу дамар нест аби (1.147, 473).
Дар хусуси тобиши услубии ин гуна калимахо чун: фажокан (2.6,446) -«палид», хаштук (2.6,73), хушук (2.6,222) -«харомзода,