Особенности персидско-таджикской лексикографии второй половины XIX и начала XX вв. (на примере "Фарханги Низом)"

• Автор: Сатторова, Матлубахон Амонджановна
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2004
• Место защиты: Ходжент
• Количество страниц: 147 с.

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ УМУРИИ ТОИКИСТОН ДОНИШГОИ ДА В Л АТ И И ХУуАНД БА НОМИ АКАДЕМИК БОБОВОЙ ГАФУРОВ

Ба хукми дастпавнс Сатторова Матлубахон Амончоновиа

ХУСУСИЯТХ>ОИ ФАРАНГНИГОРИИ ФОРСУ ТОНИК ДАР НИМАИ ДУВВУМИ АСРИ XIX ВА АВВАЛИ АСРИ XX (дар мисоли «ФАРХДНГИ НИЗОМ»)
10.02.22.>3абон&ои хал&хри мамолики хоричаи Аврупо, Оснё, Африцо, бумиённ Амрнко ва Австралия (забони точ,нкй)
РИСОЛА

барон дарёфтн дарачаи илмии иомзади илмхои филологи

Робари илмй: Насриддинов Абдуманнон, доктори илмхои филологй, профессор

Хучанд-2004

МУНДАРИЧА
Мудадцима
БОБИ 1.УСУЛИ ТАНЗИМ ВА ТАСНИФИ ФАРХДНГНОМАХ.ОИ АСРИ XIX ВА ИБТИДОИ АСРИ XX
1.1. Заминаои пайдоиш ва ташаккули фарангнигорй дар
даламрави забони форсй
1.2. Баррасии мухтассоти муимтарин фарх,ангх,ои форсй
БОБИ 2.“ФАРХДНГИ НИЗОМ ” ХДМЧУН НАХУСТФАРХДНГИ ДОМЕИ ОМ
2.1. Дойгои «Фаранги Низом»дар густураи фарангнигории форсу тодик
2.2. Машруди фархднпх.ои форсй аз назари Доиюлислом
2.3. Лексикаи «ФАРХДНГИ НИЗОМ»
2.4. Принсипдои таьлиф, сохт, тартиб ва тарзи тафсир дар
«ФАРХДНГИ НИЗОМ»
2.5. Асноди шсщід дар фаранг
Хулоса
Сарчашмао
Мудаддима
Фардангнигорй ё худ лексикографияи форсу то дик таърихи беш аз дазорсола дошта, маданияти олй ва фарданги бедиёси мардуми эронинажодро ба субут мерасонад. Фанни лугатнависй барои ба таври комил омухтани ташаккулу пешрафти забон, тановати захирадои лугавй, тадциду омузиши осору афкори гузаштагон арзиши зиёд дорад. Ба давли муаллифи “Фарданги Низом” Саид Мудаммадалии Доиюлислом “Тараддии дар миллат ва мулк ба тараддии забони он мулк ва миллат аст ва асоси тараддии забон тартиби китоби лугати домен он аст”[ 7, Дебоча, с. 3].
Ба давли лугатшиноси маъруф Баевский С.И. “Фардангдо барои лексикографияи таърихии забони форсй ва ладдашиносии Эрон, барои таърихи адабиёти классики ва матншиносй, дамчунин барои этнография, дугрофияи таърихй ва таърихи маданият маводи пурарзишеро мадфуз медоранд”[41. С. 3].
Изофа бар нн, дар фардангдо бисёр водеадои таърихй, адабй муфассал баён шудаанд: “Фардангдои дадимаи тодикй аз баъзе дидатдо хусусияти энсиклопедй доранд”[ 81.С.8].
Дар бораи сабабдои таълифи фардангномадо лугатшиносон ва домилони фунуни адабй андешадои мухталифро зикр кардаанд ва бар он муътадиданд, ки лугатномадо ба хотири тавзеду ташреди ин ё он вожадои шеърй ва баёни мушкилоти осори адабиву илмй иншо шудаанд. Чунончи, Хдким Носири Хисрав дар асари худ “Сафарнома” оид ба вохуриаш бо Кдтрони Табрезй зикр мекунад, ки “Дар Табрез Кдтрон ном шоиреро дидам, шеъре нек мегуфт, аммо забони форсй неку намедонисту пеши ман омад. Девони Мундик ва девони Дадидй пеши ман бихонд ва дар маънй, ки уро мушкил буд, аз ман пурсид, бо у бигуфтам ва шарди он бинавишт ва ашъори худ бар ман бихонд”[23.С. 11].
Аз санади боло бармеояд, ки К,атрон вожадои мушкили ашъори

намудааст. Бино ба гуфти мудаддид муаллифи “Х,афт дулзум” ба фардангаш 2498 водиди лугавй дохил кардааст, ки дар “Бурдони дотеъ” вудуд надорад [62.С.201].
Хдмин тарид, фарданги “Х,афт дулзум” дамчун яке аз фардангдои орфографию орфоэий ва тафсирии асри XIX маъруфият дорад.
‘ТИЁСУЛЛУБОТ”
Муаллифи ‘Тиёсуллугот” Мухаммад Биёсуддин ибни Чдлолуддин нбни Шарафуддинп Ромпурй - шахси фозилу донишманде буд ва чй тавре ки аз асардояш маълум мешавад, забондои форсй, урду, арабй, дшщй ва туркиро хуб медонистааст. Аз мутолиаи лугат ошкор мегардад, ки у пеш аз он ки ба таълифи “ Биёсуллугот” шуруъ намояд, асардои илмию адабй ва лексикографии пешшшён ва дамзамонони худро бо диддат омухта, дар натида Тиёсуллугот”-ро дамчун як фарданги дамъбасткунанда офаридааст. Фарданг соли 1827 птмом пазируфтааст. Муаллиф дар тартибу тадвини ин фарданг 14 сол задмат кашидааст.
‘Тиёсуллугот” 17537 мадолаи лугавиро дар бар кардааст. Ин лугат дар Хдндустон беш аз дад маротиба дар матбаадои гуногун чоп шуда, пеш аз индилоб дар Тошканд ва Когон тадти чопи сангй дарор гирифтааст. Соли 1958 дар Тедрон аз тарафи Дабири Сиёдй дар ду дилд ба табъ расидааст. Фарданг асосан лексикаи асардои машдури назму насри форсу тодик, миддори зиёди истилодоти содадои гуногуни илми онвадта, махсусан фалсафа, мантид, филология, нудум, тиб, табиатшиносй, риёзиёт ва гайраро фаро гирифтааст. Азбаски дар ‘Тиёсуллугот” калима ва иборадои зиёди арабй тафсир мешаванд, фарданг хусусияти лугати дузабона, яъне арабй ва форсиро дам гирифтааст. Дар он, аз думла як датор мадоладо до дода шудаанд, ки аз дидати дадм чандин садифаро фаро шрифта, дамчун рисоладои алодидаи таддидотии ба фарданг дохилгардида ба назар мерасанд. Мадоладои лугавии: аруз, истиора, изофат, дамъ, дафт идлим ва гайра аз дамин дабиланд.