Лексико-грамматические особенности газеты "Нур"

• Автор: Мухаметшин, Фанис Мухаметгалиевич
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2007
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 171 с. : ил.

В. И. Ульянов-Ленин исемендэге Казан дэулэт университеты

Кулъязма хокукында

М0Х0ММЭТШИН Ф0НИС М0ХЭММЭТГАЛИ УЛЫ

«НУР» ГАЗЕТАСЫНЫЦ ЛЕКСИК-ГРАММАТИК УЗЕНЧ0ЛЕКЛ0РЕ

10.02.02 - Россия федерациясе халыклары теллэре (татар теле)

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэжэ алу очен тэкъдим ителгэн диссертация

Фэнни жцтэкче:

филология фэннэре докторы,

профессор

Хисамова ФэЬимэ Миргали кызы

КАЗАН 2007
Эчтэлек
Кереш
Беренче булек. Татар вакытлы матбугатын булдыру ечен керэш
1.1. Татар телендэ газета чыгару очен алып барылган эшлэр
1.2. Г.Баязитовныц гыйльми-иждимагый эшчэнлеге
1.3. “Нур” газетасында эдэби тел турында бэхэслэр
Икенче булек. “Нур” газетасында басылган мэкалэлэрнец лексик узенчэлеклэре
2.1. “Нур” газетасы теленец лексикасы (лексик-тематик) теркемнэр
2.2. Рус теле аша кергэн алынма лексика
2.3. “Нур” газетасы теленэ лексик-семантик анализ
0ченче булек. “Нур” газетасында басылган мэкалэлэрнец графо-фонетик Ьэм морфологик узенчэлеклэре
3.1. Графо-фонегика
3.2. Газета теленец морфологик узенчэлеклэре. Исем
3.3 Алмашлык
3.4. Сыйфат
3.5. Сан
3.6. Рэвеш
3.7. Фигыль
Йомгак
Эдэбият
Кереш
Теманын актуальлеге. Билгеле булганча, XX йез башы татар телендэ вакытлы матбугат барлыкка килу Ьэм аныц усу чоры буларак характерлы. 1905 елгы революциядэн соц, Россиянец татарлар яшэгэн жирлэрендэ татар телендэ газета Ьэм журналлар чыга башлый. Шулар арасында “Нур” газетасы аеруча меЬим урын алып тора. Россиядэге меселман жэмэгатьчелеге тарафыннан зур телэктэшлек белэн карты алынган элеге газетаныц беренче саны 1905 елныц 2(15) сентябрендэ донья курэ. Газетаньщ мохэррире, заманы очен укымышлы кеше, дин белгече, жэмэгать эшлеклесе, коллежский асессор, Тышкы эшлэр министрлыгы тэржемэчесе, хэрби ахун Гатаулла Баязитов була. Газета 1905-1914 еллар аралыгында басьша. Соцгы саны 1914 елньщ 22 июнендэ чыга. Барлыгы 310 сан донья курэ. Бу газетада мэгьрифэт, фэлсэфэ, дин, тел, эдэбият, мэдэният, миллэт Бэм башка меЬим мэсьэлэлэргэ кагылышлы язмалар басылып килэ.
Газета битлэрендэ, бигрэк тэ башлангыч чорында, Р. Фэхретдин, h. Максуди, Ф. Кэрими, Г. Исхакый, К. Мотыйгый, Ф. Селэймания h. б. язмаларын очратабыз. Биредэ дэулэт думалары эгъзалары С. Максуди, Г. Еникиев, К. Тэвкилев h. б. думада ясаган чыгышлары басыла. Газета редакциясендэ Ш. Камал, С. Сунчэлэй, К. Бэкер кебек мэшйур шэхеслэр эшли.
Газетада С. Сунчэлэй Ьэм М. Сабитовныц шигырьлэре басыла.
Озак еллар дэвамында бу газета игътибардан читтэ кала бирде. Совет власте елларында “Нур” газетасына буржуаз-миллэтчелек идеялэрен яклаучы газета дигэн тамга салынды Ьэм онытылуга дучар ителде. Лэкин газетаныц сэяси йозен тугел, э анда басылган мэкалэлэрнец тел узенчэлеклэрен ейрэнугэ вакыт житте.
“Нур” газетасында басылган мэкалэлэрнец тел узенчэлеклэрен тикшеру, XX йез башындагы татар эдэби теленец публицистик стильдэ, ягъни

Элеге сузлэр, “Hyp” газетасында басылган мэкалэлэрдэ синонимик вариант буларак тигез дэрэждцэ урын алганнар.
Югарыда курсэтелгэн халык, миллэт, кеше, жэмэгать, кардэш, ага, ана, ул, кыз, бала кебек сузлэр бугенге телдэ дэ актив кулланылалар.
3. Уку-укыту, Фэн белэн бэйлэнешле лексика
Уку-укыту, фэн елкэсенэ караган сузлэр “Нур” газетасында басылган мэкалэлэрдэ шактый еш очрый. Ченки газетада эдэби тел, эдэбият, мэгариф мэсьэлэлэренэ кагылышлы мэкалэлэр даими басылып килэ. Элеге сузлэрнец кубесе гарэп теленнэн кергэн терминнар, аерым мэкалэлэрдэ рус теленнэн кергэн терминар да очрый: мэктэп. мэдрэсэ. ибтидаи мэктэп. решди мэктэп. дарелФенун. дэрелгыйлем, тел, иске татар теле, легать, лисан, шивэ, имла. китап. дэреслек. сарыф. нэху, эдэбият. шэкерт, талибэ, укучы, медэррис. гадим, учитель, ысул. имтихан.
Мэктэп. мэдрэсэ. Газетада басылган фэн Ьэм мэгариф елкэсенэ караган мэкалэлэрдэ мэктэп Ьэм мэдрэсэ сузлэре синонимик вариант буларак тигез дэрэжэдэ кулланыла. Дэрес укыла торган урын яки уку йорты мэгънэлэрен белдерэлэр.
, ц ■ Ла л l.ltta. jljjLa
Miiktablar xaqmda kirjas maclese. (“Hyp”, 1911, №232).
Мэктэплэр хакында кицэш мэщлесе.
вл jjij! t (jjj влС&а b jbjjl ujijS » э .к4 ид?jVV U js л
Bagze yirlarda qiz balalar ocen miiktablar bulsa da, ktib urinlarda maktab dayuq, ukitudayuq. (“Кызларны укыту”, 1911, №233).
Кайбер щирпэрдэ кыз балалар вчен мэктэплэр булса да, купурыннарда мэктэп тэ юк, укыту да юк.
, fj 1 Л l.l't-v ».liuiljl JJjl
Zemskiy upravasindagi miiktablar xaqmda kirjas maclese, (“Мэктэплэр хакында кицэш мэждесе, 1911, №233).
Земский управосындагы мэктэплэр хакында кицэш мээк;лесе.
. liljj (jiuiji, Lf±S 1 ^ Villi'!jSjl (Jj » ituijA4 AjjJc.