Из истории создания романа "Восе" Сотима Улуг-заде : Опыт текстологического исследования

• Автор: Эмомкул Сироджиддин
• Шифр специальности: 10.01.08
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 143 с.

МУНДАРИДА
ca?;.
МУІ^АДДИМА

БОБИ АВВАЛ: ТАЬРИХИ MATH ВА ДАРАЕНИ ЗДОД

а) Таьрихи здоди асар чун дисмати мудимми надди мата 20

б) Принсипдои коркарди матндои чопии осори С. Улугзода 26

в) Мавдеи надди адабй дар тадрири мутуни осори нависанда... 46-54 БОБИ ДУВВУМ: ТАДРИРИ МАЗМУНИВУ РОЯВИИ

РОМАНИ «ВОСЕЬ»

а) Тагйирот дар устухонбандии асар

б) Тадриру такмили образдои романи «Восеь»

БОБИ САВВУМ: КОР A3 БОЛОИ ЗАБОН ВА УСЛУБИ РОМАН

а) Калимадои халдй - гуфтугуй дар асар
б) Унсурдои шевагй дар роман
в) Тагйирот дар сохти думла
ХУЛОСА
КИТОБНОМА
МУКДЦДИМА
Рузмаррагии масъала ва вазифадои гадки к. Матншиносй дисмати мудимми илми адабиётшиносй ба шумор меравад. Ба гуфти олими ба-рдастаи рус, академик Д.С.Лихачев «Матншиносй асоси таърихи адабиёт мебошад» (44,30). Донишманди .маъруфи Эрон дуктур Абдулдусайн Зарринкуб мавдеи надди матнро дар илми адабиётшиносй чунин муайян кардааст: «Боре надди мутун асоси дар навъ дигар аз анвои наддодй аст ва дар дадидат хишти аввал ва рукни аъзами надди адабй аст» (32,47).
Ин илм ба ду истилод ном бурда мешавад: а) Надди матн; б) Матн-шиносй (текстология). Истилоди «текстология» дар ибтидои асри XX аз тарафи адабиётшиносони рус пешнидод шудааст. Ба эътибори аксари матншиносон, истилоди текстология бори аввал соли 1922 дар «Сухани нав оид ба Пушкин» ном мадолаи Б.В.Томашевский истифода шудааст (83,172). Мадолаи Н.К.Пиксанов .«Роди нави илми адабиёт. Омузиши таърихи матни шодасардо (Принсипдо ва методдо)» бошад, дар ин сода чун кашфиёти илмй ба шумор мерафт. Зеро номбурда таваддуди адаби-ётшиносонро ба омухтани таърихи эдод, омузиши дастнависдо, таддиди тадрироти гуногуни асар, тавзедот ва гайра далб намуда, принсипи таъри-хиро чун принсипи асосии таддидотй мутуни нависандагон муайян намуд (69,94-113).
Ба таддиди матншиносй ва методи омузиши он махсусан аз солдои 50-ум ва 60-уми асри XX cap карда, таълифоти зиёде бахшида шудааст. Аз думла, дар асару мадоладои И.С.Зилберштейн (33), Н.К.Гудзий ва
В.А.Жданов (26), Д.С. Лихачев (44), Б.М.Эйхенбаум (128), П.Н.Берков (14), Е.Э.Бертелс (15), Е.И. Прохоров (70), С.А.Рейсер (68), Р.Алиев (8), А.Мирзоев (53), А.Афсадзод (11), Р.^одизода (116), ^одии Алй (117), Абдулдусайн Зарринкуб (32)... масъаладои назариявии матншиносй,

усулдои таддиди ин илм, мавдеи надди матн дар байни дигар дисматдои адабиётшиносй мавриди тадлилу таддиди мукаммал дарор гирифтааст.
Бояд гуфт, ки маводи таджик; барои матшшшосони номбурда асосан адабиёти бадеии дадим ва асримиёнагй мебошад. Маводи адабиёти муо-сир баъдтар ба таддидота матншиносй кашида шуд ва аз охирдои солдои 60-ум cap карда оид ба масъаладои надди матни адабиёти бадеии муосир як датор таддидот ба вудуд омад. Дар мадмуаи «Матншиносии асардои адабиёти шуравй (Масъаладои матншиносй)» (80) «Роди китобдо (Масъаладои адабиётшиносии адабиёти шуравй)» ном асари профессор
С.И.Тимина (81), «Кори тадрирй-матншиносии осори нависандагони шуравй» ном мадолаи Н.П.Лавров (40)... масъаладои умдаи надди матни адабиёти муосир ба таддид омадаанд.
Дар адабиётшиносии годик бошад, надди матни осори адибони муосир дануз мавриди таддиди пурра дарор наёфтааст. Дар асардои А.Кучаров «Таддиди текстологии «Одина»-и С.Айнй» (37), «Масъаладои матншиносии адабиёти точ и к» (35), Х.Отахонова «Масъаладои матнши-носиии адабиёти муосири тодик» (66), мадолаи С.Табаров «Таърихи адабиёти асри бистумро бояд ба вудуд овард» (78) ва рисолаи номзадии АА'рунов «Таърихи эдоди романи «Туломон»-и С.Айнй (Дойр ба масъа-лаи таддиди текстолога ва лабораторияи эдодии нависанда)» (109) вобас-та ба объекта омузиш ба масъаладои алодидаи назарияи матншиносй таваддуд зодир шудааст. Аз думла, А.Кучаров оид ба предмета омузиши матншиносй, аркони таддид ва мушдилоти надди матн чун таъиноти му-аллиф (атрибутсия), санагузории матн (датировка), тадрир (конъектура), тавзедот, машкук сухан ронда, таъкид мекунад, ки: «>(оло матншиносй чун со дай мустадили илми адабиётшиносй дорой мавзуъ ва усули махсуси омузиш, доида ва масъаладои муайяни таддидот мебошад» (35,11).

зани ман Зайнаб, вай аз Сталинобод ба дидани ман омадааст (97,36).

Чунон ки мебинем, фикр дар матни тадрирёфта мухтасар, вале пур-мазмун ифода ёфтааст. Саргарми судбат шудани Дурабек ва аз Сталинобод омадани Зайнаб аз мундаридаи асар маълум аст, бинобар ин махсус таъкид кардани он боиси хирагй ва камэътибории баён ва муъдиби ихти-сори минбаъдаи муаллиф гардидааст.
Аз тарафи нависанда ба эътибор гирифтани мулодизадои М.Шукуров махсусан дангоми суфта ва ба матн зиёда мувофид намудани калимаву таркибдои тадрирёфта баръало мушодида мешавад. Баъзан, нависанда калимаю ибора ва ифодадой, норавшану такрорро, ки дар нашри аввали китобй ва матни мадалла ба назар мерасанд, дар тадрири сеюм ис-лод кардааст, ки дар натида фикр солим, маънй равшан ва тасвир табий баромадааст:
Дустони азизу пурдимматам Надежда Михайловна ва Лиза! Мак-туби шумоён ба ман хурсандидои зиёд бахшид, намедонам барои ин мактуби мехрубонона ва дилнавозо-?. наатон ба шумо ли хел ташаккур баён кунам (97,70).
С.Улугзода дар нусхаи аввали китобй калимаи пуркимматро дамчун ифодакунандаи дустй истифода кардааст, ки он услубан дуруст нест. Дар нашри сеюм калимаи мазкурро ба вожаи кадрдон иваз намудааст. Райр аз ин таркиби «барои ин мактуби медрубонона ва дилнавозонаатон» - ро дар
Дустони азизу дадрдонам Надежда Михайловна ва Лиза! Мактуби шумоён ба ман хурсандии калон бахшид, намедонам ба шумо ташаккур ва минатдории худамро чи хел баён кунам (100,44).